آغاجاری، سازند

آغاجاری، سازند \sāzand-e āqājārī\، جدیدترین واحد سنگ‌شناختی ترشیری در حوزۀ خلیج ‌فارس (خسروتهرانی، 444؛ نیز «زمین‌شناسی ... »، 303). نام این سازند برگرفته از میدان نفتی آغاجاری است و مقطع تیپ آن در طول جادۀ امیدیه ــ که بـه چاههای میدان نفتـی آغاجاری ‌منتهی می‌شود ــ اندازه‌گیری شده است (درویش‌زاده، 659؛ «زمین‌شناسی»، همانجا). این سازند در گذشته به نامهای گروه آبی، طبقۀ آبی، طبقات دارای پکتین واسلی، طبقات سرخ‌رنگ و فارس بالایی نامیده می‌شد (آقانباتی، 408). این سازند در کنار دو سازند میشان و گچساران، رسوبات گروه فارس دورۀ میوسن را تشکیل می‌دهد که جزئی از پیش‌ژرفای زاگرس به ‌شمار می‌روند (بربریان، 213). به‌ نظر می‌رسد، سازند آغاجاری در بخشهای شمال غربی و جنوب غربی زیربنای دشت رامهرمز را ساخته باشد (سعیدی، 58).
در پی بالاآمدگیهای بخشهای وسیعی از زاگرس ــ بر اثر فاز کـوه‌زایی آتیکـان (12 میلیون سال پیش) و اسیترین ــ رسوبات تبخیری به رسوبات رودخانه‌ای سازند آغاجاری تبدیل می‌شود (مغفوری مقدم، 6، 7).
به‌طور کلی، سن این سازند در حدود میوسن بالایی تا پلیوسن است (علوی، 17؛ آقانباتی، 409؛ بربریان، نیز «زمین‌شناسی»، همانجاها)؛ اما سازند آغاجاری در همه‌جا هم‌سن نیست و از لرستان به سمت فارس، سن رسوبات این سازند جدیدتر می‌شود (آقانباتی، درویش‌زاده، همانجاها). ضخامت آن حدود 000‘ 3 متر تعیین شده است. سازند آغاجاری تناوب تکراری چرخه‌هایی است که به‌طرف بالا ریزدانه می‌شود و به‌طور متناوب از لایه‌های ماسه‌سنگ آهکی به ضخامت 2 تا 5 متر به رنگ قهوه‌ای تا خاکستری آغاز می‌شود، و با لایۀ ضخیمی از مارنهای رنگین در تناوب با لایه‌های نازک سیلتستون و ماسه‌سنگ ریزدانۀ قهوه‌ای تا خاکستری و لایه‌های گچی (ژیپس) ادامه می‌یابد («زمین‌شناسی»، همانجا؛ قبادی، 70-71). مقدار گچ در سازند آغاجاری نسبت به سازند گچساران (نخستین واحد گروه فارس) به‌مراتب کمتر است (خسروتهرانی، همانجا).
محیط رسوبی این سازند در خوزستان و لرستان بیشتر از رسوبات دریاچه‌ای، خلیج دهانه‌ای و رودخانه‌ای است، درحالی‌که این سازند در فارس ساحلی است و در جزیرۀ قشم ویژگیهای دریایی دارد. در نگاه منطقه‌ای، سازند آغاجاری به دو رخسارۀ متناوب دیده می‌شود. این سازند در فارس داخلی، بندرعباس و شمال فروافتادگی دزفول ــ که بیشترین ضخامت سازند آغاجاری در آنجا دیده می‌شود ــ و مرز ایران ـ عراق، رخسارۀ ماسه‌سنگی دارد، درحالی‌که در فارس ساحلی و بخش میانی و جنوبی فروافتادگی دزفول، رخسارۀ این سازند مارنی است (آقانباتی، 408، 409؛ نیز بربریان، همانجا).
تغییرات در تناوب لایه‌ها و رگه‌های ژیپس، و نیز وضعیت مورفولوژیک سازند آغاجاری در ناحیۀ خوزستان آن را از دیگر سازندهای موجود در استان متمایز کرده است. محیط رسوبی ماسه‌سنگهای این سازند در خوزستان ممکن است رودخانه‌ای باشد؛ زیرا کانیهای ایلیت و کائولینیت فراوان‌ترین نوع رس موجود در این ماسه‌سنگها ست و فراوانی نسبی این دو کانی، از شاخصه‌های مهم محیطهای رسوبی رودخانه‌ای است (قبادی، 71، 76).
در شرق اهواز، رگه‌های ژیپس در تناوب ماسه‌سنگ، مارن و سیلتستون گسترش زیادی دارد. به طرف جنوب شرقی اهواز و در حوالی رامهرمز (در محل احداث سد ابوالفارس)، افزون‌بر رگه‌های ژیپس، تناوبی از ماسه‌سنگ و سیلتستون نیز دیده می‌شود. در این محل، میزان شکستگیهای پرشده از ژیپس در ماسه‌سنگها کاملاً افزایش می‌یابد (همو، 71).
در شمال شرقی بهبهان (در محل سد خیرآباد)، سازند آغاجاری بیشتر با لای‌سنگ، مارنهای قرمز و خاکستری، و ماسه‌سنگهای قهوه‌ای با میان‌لایه‌ها و رگه‌هایی از ژیپس همراه است. در این محل، فضاها و مجاری انحلال‌یافته‌ای وجود دارد که ناشی از کارستی‌شدن است و با ژیپس پر شده‌اند؛ از این‌رو، پیش‌از اقدام به اجرای پروژه‌های عمرانی، این فضاهای خالی (موجود در ابعاد متفاوت در رخنمونها و اعماق کم سازند) باید شناسایی شوند و در صورت ضرورت اجرای سازه در محل، پیش‌بینیهای لازم انجام شود؛ زیرا ساخت سازه روی سازند آغاجاری بدون در نظر گرفتن شرایط یادشده، نشست طبیعی زمین را در پی خواهد داشت (همو، 71، 77).
در تماس زیرین سازند آغاجاری، مارنهای خاکستری و آهکهای واحد سنگی سازند میشان قرار دارد که حد بین آنها تدریجی و هم‌شیب است، امـا در لرستان ــ که سازند میشان وجود ندارد ــ سازند آغاجاری بر روی سازند گچساران قرار گرفته است. کاهش ضخامت سازند آغاجاری با افزایش ضخامت سازند میشان همراه است. ازاین‌رو، گاهی این دو سازند هم‌زمان دانسته می‌شوند. به‌ همین سبب، سن آغاجاری از میوسن میانی تا پلیوسن فرض می‌شود. مرز بالایی این سازند ــ با یا بدون بخش آواری لهبـری (واقع در تنگ تکاب) ــ با سازند کنگولومرایی بختیاری است که گاه تدریجی و هم‌شیب، و گاه ناگهانی و دگرشیب است (آقانباتی، 409؛ خسروتهرانی،‌ 428، 441). بخش لهبری که در قسمتهایی از خوزستان و جنوب غربی لرستان گسترش دارد، در اثر کوه‌زایی رودنین ایجاد شده است (در میوسن بالایی)، با سازند آغاجاری هم به‌صورت افقی و هم به‌صورت عمودی منظرۀ بین انگشتی دارد و به‌سمت شمال شرقی و جنوب شرقی، تشخیص مرز آن با سازند آغاجاری غیرممکن است. تنها رنگ نخودی و فرسودگی بیشتر، عامل تفکیک آن از سازند آغاجاری است. آثاری از اسب هیپاریون نیز در این بخش گزارش شده که به پلیوسن متعلق است (درویش‌زاده، 660؛ نیـز نک‍ : آقانباتی، 409، 410؛ مغفوری‌مقدم، 6، 7).
گسترش جغرافیایی این بخش از سازند آغاجاری (بخش لهبری) بیشتر در شرق، جنوب شرقی، غرب و جنوب غربی دشت رامهرمز با برون‌زدهای نسبتاً پردامنه است. وجود رسوبات و لایه‌های تبخیری در این سازند در شهر رامهرمز، از کیفیت منابع آب منطقه کاسته است و آبها دارای واکنش خنثى تا نیمه‌قلیایی و عمدتاً حاوی مقادیر قابل ملاحظه‌ای از املاح سولفاته و کلرورها هستند (سعیدی، 58، 59؛ فرج‌زاده، 41).

مآخذ

آقانباتی، علی، زمین‌شناسی ایران، تهران، 1383 ش؛ خسروتهرانی، خسرو، چینه‌شناسی و رخدادهای دورانهای زمین‌شناسی، تهران، 1382 ش؛ درویش‌زاده، علی، زمین‌شناسی ایران، تهران، 1370 ش؛ سعیدی، عباس، سامان‌دهی روستاهای پراکندۀ شهرستان رامهرمز (مرحلۀ اول: مطالعات امکان‌سنجی و شناخت منطقه)، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان خوزستان، 1376 ش؛ فرج‌زاده، منوچهر و عزت‌الله سلاجقه، «ارزیابی منابع بالقوۀ آبهای زیرزمینی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، منطقۀ مورد مطالعه: دشت دهلران»، مدرس علوم انسانی، تهران، 1378 ش، شم‍ 4؛ قبادی، محمدحسین و دیگران، «نقش هوازدگی دراز مدت در شناخت ویژگیهای زمین‌شناسی مهندسی ماسه‌سنگهای سازند آغاجاری در محل سد خیرآباد، شمال شرق بهبهان»، مجلۀ علوم پایۀ دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، 1387 ش، ج 5؛ مغفوری‌مقدم، ایرج، «فازهای کوه‌زایی میوسن در ایران»، رشد آموزش زمین‌شناسی، تهران، 1383 ش، شم‍ 38؛ نیز:

Alavi, M., «Regional Stratigraphy of the Zagros Fold - Thrust Belt of Iran and its Proforeland Evolution», American Journal of Science, 2004, vol. CCCIV; Berberian, M., «Master «Blind» Thrust Faults Hidden under the Zagros Folds: Active Basement Tectonics and Surface Morphotectonics», Tectonophysics, 1995, no. 241; Petroleum Geology of the Persian Gulf, ed. F. Ghazban, Tehran, 2007.
میترا فرزانه