ابن اخوه

اِبْنِ اِخْوَه، یا اِبْن اُخُوَّه، ضیاءالدین محمد بن محمد بن احمد بن ابی‌زید قرشی (648- 729ق / 1250- 1329م)، فقیه و محدّث شافعی. در مورد كُنیۀ وی، اگرچه این كُنیه پیش از او نیز سابقه داشته (نك‍ : ابن خلكان، 3 / 394، 402)، به جهت عدم حركت‌گذاری، نحوۀ تلفظ در متون روشن نیست. مستشرقانی كه از دهۀ 40 قرن حاضر به شرح احوال ابن اخوه پرداخته‌اند، در تلفظ كُنیۀ وی اختلاف كرده‌اند، ابتدا لوی (ص 17) و به دنبال او گودفروا (ص 454) آن را با تردید به شكل «ابن الاُخُوّة» (پسر برادری) و بروكلمان (GAL, S, II / 101) آن را بدون تردید به شكل «ابن الاِخْوَة» (پسر برادران) ثبت كرده‌اند و مدرك قاطعی برای ترجیح یكی از این دو احتمال در دست نیست. وی از خاندانی اهل دانش بود (نك‍ : ابن حجر، 5 / 431) و نسب قرشی داشت (ابن اخوه، 3). اینكه وی توضیحات دقیق و مفصلی در مورد اختلاف كمیت واحد رطل در شهرهای مختلف مصر آورده، بی‌آنكه اطلاع مشابهی دربارۀ سایر كشورهای اسلامی در كتاب خود (ص 81) بیاورد و نیز اقتصار ابن اخوه بر ذكر كیل مصری (ص 109) این احتمال را تقویت می‌كند كه وی مصری بوده است. بر این دو قرینه، استماع وی از رشید عطار را نیز باید افزود (نك‍ : ابن حجر، همانجا). شاید لوی (همانجا) نیز بر پایۀ همین قراین وی را مصری دانسته باشد.
ابن اخوه در مقدمۀ كتاب خود (ص 3) تصریح كرده كه در فروع پیرو فقه شافعی و در اصول اشعری بوده است. ابن حجر (همانجا) به نقل از ابن‌رافع ضمن محدث شمردن ابن اخوه متذكر شده كه وی صحیح مسلم را از رشیدالدین (یحیی بن علی) عطار و ابومُضَرْ استماع كرده است. با توجه به سال تولد ابن اخوه و وفات رشید عطار در 662ق / 1264م (نك‍ ‍: یونینی، 2 / 315) وی پیش از 14 سالگی به تحصیل حدیث پرداخته است. دو مورد حدیث مسند منقول (صص 157، 219) به نقل از بخاری و مسلم در مقایسه با اصل آن در صحیح بخاری (4 / 315، 8 / 280) و صحیح مسلم (4 / 2192) نشان می‌دهد كه ابن اخوه در نقل و ثبت اسناد چندان به ضوابط فنی محدثان مقید نبوده است. اگر بخواهیم در مورد زمینۀ اصلی كار ابن اخوه بر اساس تنها منبع موجود، یعنی كتابِ معالم القربة او اظهار نظر كنیم، باید بگوییم وی در عین آگاهی بر جوانب نظری فقه (به خصوص نك‍ : بابهای 1-7 و 50-51) تكیه بر جوانب عملی فقه داشته است. ابن اخوه در كتاب خود افزون بر ارائۀ یك آیین‌نامۀ عملی برای گروهها و اصناف مختلف مردم كه موضوع اصلی كار او را تشكیل می‌دهد، به مناسبت اطلاعاتی كوتاه، اما قابل ملاحظه از دانشهای عملی زمان خود در زمینه‌های متنوع به دست می‌دهد.
در این كتاب دربارۀ مسائل مربوط به دانش اقتصاد یعنی كسب و كار و پیمانه و ترازو و اوزان و مقادیر و نیز خواص انواع گیاهان دارویی و همچنین علم اجتماع یعنی رفتار عمومی مناسبات مردم با یكدیگر و حسن معاشرت و منع از تجاوز و تعدی افراد به همدیگر و سرانجام بهداشت عمومی گفت‌وگو شده است (شعار، ص سیزده).
حائز اهمیت است كه غالب اطلاعات موجود در این كتاب مطالبی است كه مؤلف مستقیماً آموخته و آن را ثبت نموده است نه اینكه از مآخذ پیشین نقل كرده باشد. بجز آنچه ذكر شد، اطلاعات و گاهی نكات مختلفی را می‌توان در مورد مسائل متنوع اجتماعی چون پوشش زنان (ص 157). جایگاه وعظ و وعاظ در میان مردم (ص 180) و نظایر آن در لابه‌لای مباحث كتاب ملاحظه كرد.
تنها اثر شناخته شدۀ ابن اخوه كتابی در موضوع حسبت (ه‍ م) است كه در 1938م به كوشش روبن لوی براساس 4 نسخۀ خطی و با عنوان مَعالِمُ القُرْبةِ فِی اَحْكام الحِسْبَة (هرچند كه عنوان كتاب شاید چندان دقیق نباشد؛ نك‍ ‍: حاجی خلیفه، 1 / 833، 834؛ گودفروا، 454) به همراه ترجمۀ انگلیسی آن در كمبریج به چاپ رسیده و ترجمۀ فارسی آن به قلم جعفر شعار با نام آیین شهرداری در 1347ش در تهران منتشر شده است. گودفروا در طبقه‌بندی آثار مربوط به حسبت، كتاب ابن اخوه را از گروه آثار عملی شرقی، دانسته است (ص.(456
كتاب معالم القربة اگرچه در چند باب آغازین به خصوص باب اول با بخش مربوط به حسبت از احكام السلطانیة ماوردی (صص 240- 259) و به تبع با بخش مزبور از احكام السلطانیة قاضی ابویعلی (صص 284- 308) قرابت قابل ملاحظه‌ای دارد و ابن اخوه (ص 9) به استفاده از كتاب ماوردی تصریح می‌كند، با اینهمه نباید از نظر دور داشت كه آثار ماوردی و ابویعلی نظری بوده و با اثر ابن اخوه اختلاف اساسی دارد. كتاب معالم القربة را می‌توان ادامه و تكمیل كتاب نهایة الرتبة فی طلب الحسبة عبدالرحمن بن نصر شیزری (د 589ق / 1193م) دانست كه در 40 باب تدوین شده بود (شیزری، نیز نك‍ ‍: لوی، 15؛ گودفروا، همانجا). برخی از محققان با استناد به نسخه‌های موجود در استانبول و بیت‌المقدس، كتاب معالم القربة را به ماوردی نسبت داده‌اند، اما نظر به اینكه در زمان ماوردی، چنانچه از احكام السلطانیة وی و قرین حنبلیش قاضی ابویعلی برمی‌آید، علم حسبت هنوز مراحل اولیۀ خود را طی می‌كرده و مسائل آن جنبۀ نظری داشته است، نمی‌توان این انتساب را پذیرفت (نك‍ : گودفروا، GAL, S, I / 668; 454; GAL, I / 483).

مآخذ: ابن اخوه، محمدبن محمد، معالم القربة فی احكام الحسبة، به كوشش روبن لوی، كمبریج، 1937م؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، الدرر الكامنة، حیدرآباد دكن، 1396ق / 1976م؛ ابن خلكان، وفیات؛ ابویعلی، محمدبن حسین، الاحكام السلطانیة، به كوشش محمد حامد الفقی، قاهره، 1357ق / 1938م؛ بخاری، محمدبن اسماعیل، الصحیح، بیروت، 1406ق / 1986م؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ شعار، جعفر، مقدمۀ آیین شهرداری، تهران، 1368ش؛ شیزری، عبدالرحمن، نهایة الرتبة فی طلب الحسبة، به كوشش دكتر بازالعرینی، مصر، 1365ق / 1946م؛ لوی، روبن، مقدمه، نك‍ ‍: ابن اخوه (در همین مآخذ)؛ ماوردی، علی بن محمد، الاحكام السلطانیة، قاهره: 1393ق / 1973م؛ مسلم بن حجاج، الصحیح، به كوشش محمد فواد عبدالباقی، قاهره، 1955م؛ یونینی، موسی بن محمد، ذیل مرآة الزمان، حیدرآباد دكن، 1375ق / 1955م؛ نیز:

GAL; GAL, S; Gaudefroy-Demombynes, M., »Sur Quelques ouvrages de Ħisba«, JA, Paris, 1938; Vol. CCXXX / 449-457. Levy (نک‍ ‍: ابن اخوه)
احمد پاکتچی