ابن اجدابی

اِبْنِ اَجْدابی، ابواسحاق ابراهیم بن اسماعیل لُواتی طرابلسی (سدۀ 6ق / 12م)، ادیب، لغت‌شناس و آشنا به علوم قرآن، فقه، كلام، هیأت و نجوم.
گویا نیاكان وی از قبایل بربری لواته بودند كه در اَجدابیه، واقع در میان بَرَقه و طرابلسِ غرب سكونت داشتند و به همین سبب وی به ابن اجدابی شهرت یافت (قس: الزاوی، 4). او در طرابلس غرب به دنیا آمد و در همین شهر علوم متداول عصر خویش را فراگرفت و ظاهراً هیچ‌گاه از این شهر خارج نشد. تجانی (د 721ق / 1321م) كه تقریباً منبعی است كه دربارۀ زندگانی ابن اجدابی اطلاعات نسبتاً مفصلی به دست می‌دهد، در رحلۀ خود (ص 264) گوید: از ابن اجدابی پرسیدند: «تو كه هرگز برای كسب علم، پای [از شهر] بیرون ننهاده‌ای این علم تو را چگونه حاصل آمد؟» وی پاسخ داد: «من آن را از دو دروازۀ هُواره و زناته كسب كرده‌ام». در آن زمان دانشمندانی از شرق و غرب طرابلس به آن شهر در می‌آمدند و ابن اجدابی به دیدارشان می‌رفت و كسب دانش می‌كرد (همانجا؛ قس: الزاوی، 4-5؛ مصراتی، 99). از زندگانی ابن اجدابی و نیز شاگردان، استادان و معاصران وی اطلاعی به دست ما نرسیده است، تنها می‌دانیم كه وی با ابن‌هانش طرابلسی، قاضی طرابلس در سالهای 444-477ق، معاصر بود (تجانی، 263). گویند روزی وی در مجلس قاضی ابن‌هانش حضور داشت. قاضی در باب قضیه‌ای، حكمی ‌به خطا صادر كرد و چون ابواسحاق خطای وی را آشكار ساخت، قاضی برآشفت و گفت: «خاموش باش ای احْوَل ... » این سخن سخت در ابن اجدابی مؤثر افتاد و به همین سبب رساله‌ای به نام الحَوَل، به رشته تحریر درآورد (همانجا؛ مصراتی، 98؛ الزاوی، 193). از آنجا كه ابن اجدابی خطی خوش داشته، گویا به استنساخ كتاب نیز می‌پرداخته است. گویند امیر ابوزكریای حفصی (625-647ق / 1228- 1249م) به كتابهایی كه به خط وی نوشته شده بود، اشتیاق بسیار داشت، چنانكه وقتی خبر یافت كتاب الفصیح به خط ابن‌اجدابی در طرابلس به فروش رفته است، پیكی به آنجا فرستاد تا كتاب را برای وی باز خرد (نك‍ ‍: تجانی، 263، 264). تاریخ ولادت او روشن نیست و سال مرگ او با اختلاف فاحش، 650ق و پیش از 600ق یاد شده است، اما معاصر بودنش با قاضی ابن‌هانش نشان می‌دهد كه در حدود نیمه دوم قرن 5ق / 11م زنده بوده است (نك‍ ‍: GAL, I / 375; GAL, S, I / 541; EI2، کحاله، 1 / 13).
ابن اجدابی در طرابلس درگذشت و در همانجا مدفون گردید. تجانی كه آرامگاه او را دیده است، گوید: قبر معظمی ‌است و مردم بسیاری به زیارت آن می‌روند (ص 262).

آثـار

ابن اجدابی آثار متعددی دارد، بدین قرار:

الف ـ آثار چاپی:

1. كفایة المتحفّظ و نهایة المتلفّظ (الزاوی، 4: بغیة المتحفظ)، كتابی است مختصر در لغت كه 4 بار در قاهره (1285، 1287، 1313 و 1323ق) و یك بار در بیروت (1305ق) به چاپ رسیده است. همچنین در المجموعة اللغویة، به كوشش مصطفی الزرقا در حلب (1345ق) چاپ شده است. قسمتی از كفایة نیز در پایان كتاب فقه اللغة ... ثعالبی در بیروت (1888م) به چاپ رسیده است. این كتاب از آغاز تألیف تا زمان حاضر پیوسته مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است و حتی گروهی آن را به نظم كشیده‌اند كه از آن جمله‌اند: قاضی القضاة شهاب‌الدین الخویی (صفدی، 2 / 138)، محمد بن احمد بن جابر (حاجی خلیفه، 2 / 1500)، جمال‌الدین محمدبن مالك طائی (نقشبندی، 4(1) / 193). همچنین محمد بن عبدالله بن ابی بكر طبری (694ق / 1294م) این كتاب را برای الملك المظفر یوسف ابن عمر با عنوان عمدة المتلفّظ به نظم درآورده است (GAL, S, I / 541) كه به قول مصراتی بر 300‘1 بیت بالغ می‌شد (ص 93). شرحی بر این كتاب توسط ابوعبدالله محمد بن طیب بن محمد الفاسی (GALS، همانجا) نوشته شده است. از معاصرین نیز احمد الفقیه حسن این كتاب را به نظم كشیده است (مجلة المجمع ... ، 33(2) / 350)؛ 2. كتاب الأزمنة و الأنواء، در علم انواء (ه‍ م). از مجموعه كتابهایی كه در این علم از دیرباز به رشتۀ تحریر درآمده، تنها ‌اندكی باقی مانده است كه اثر ابن اجدابی یكی از آنهاست، اما او هم مانند بیش‌تر انواءنویسان، به روایات كهن استناد كرده و به نقل روایتِ مالك بن انس (179ق / 795م) از طریق عبدالسلام بن سعید بن سحنون (240ق / 854م) پرداخته است (ابن اجدابی، 95- 98؛ قس: GAS,VII / 339). عزت حسن كه كتاب الازمنة و الانواء به كوشش او به چاپ رسیده، در مقدمه به ارزش این كتاب از نظر علمی، ادبی، لغوی و تاریخی اشاره كرده و آن را بعد از الانواء ابن قتیبه (د 276ق / 889م) و الازمنة و الامكنة ابوعلی مرزوقی (د 421ق / 1030م) سومین كتابی برشمرده كه در این زمینه نوشته شده است (حسن، 18- 19).

ب ـ آثار منسوب:

تجانی در رحلة (صص 262-264) به شماری از كتابهای ابن اجدابی اشاره كرده است بدین قرار: 1. دو كتاب در علم عروض كه گویا به شیوه آن روزگار یكی مفصل و دیگری مختصر بوده است؛ 2. كتاب فی الرد علی ابی حفص بن مكی فی تثقیف اللسان؛ 3. كتاب فی شرح ما آخره یاء مشددة من الاسماء و بیان اعتلال هذه الیاء ... ؛ 4. المختصر فی علم الأنساب؛ 5. رسالة الحول. تجانی مدعی است كه بیش‌تر این تألیفات را به خط خود ابن اجدابی داشته است (ص 263). عزت حسن بر این شمار، كتاب اختصار نسب قریش لابی عبدالله ابن زبیر را می‌افزاید (ص 22). اثر دیگری به نام كتاب البدیع نیز به او منسوب است كه هیچ یك از منابع متقدم و متأخر به آن اشاره نكرده‌اند. این كتاب ظاهراً یكی از مصادر تحریر التحبیر ابن‌ابی‌اصبع (د 654ق / 1256م) بوده است (قس: سزگین، 2(1) / 170). ابن ابی اصبع در كتاب خود (ص 91) به البدیع ابن‌اجدابی توجه داشته و در مواضع مختلف وی را صاحب نظریاتی خاص معرفی می‌كند (نك‍ ‍: مثلاً صص 520، 522).

مآخذ

ابن ابی اصبع، تحریر التحبیر، به كوشش حفنی محمد شرف، قاهره، 1383ق؛ ابن اجدابی، ابراهیم بن اسماعیل، الازمنة و الانواء، به كوشش عزت حسن، دمشق، 1964م؛ تجانی، عبدالله بن محمد، رحلة، به كوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، 1377ق / 1958م؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1943م؛ حسن، عزت، مقدمۀ الازمنة و الانواء (نك‍ : ابن اجدابی در همین مآخذ)؛ الزاوی، طاهر احمد، اعلام لیبیا، لیبی، 1381ق / 1961م؛ سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، قاهره، 1403ق / 1983م؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به كوشش هلموت ریتر، ویسبادن، 1381ق / 1961م؛ كحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1376ق / 1957م؛ مجلة المجمع العلمی ‌العربی، دمشق، 1377ق / 1958م؛ مصراتی، علی مصطفی، اعلام من طرابلس، لیبی، 1955م؛ نقشبندی، اسامة ناصر، «مخطوطات الخزانة الالوسیة»، المورد، بغداد، 1395ق / 1975م؛ نیز:

EI2; GAL; GAL, S; GAS.

ایران‌ناز کاشیان