ابن ازرق ابراهیم

اِبْنِ اَزْرَق، ابراهیم بن عبدالرحمن بن ابی بكر الازرق یمنی (د 877ق / 1472م)، پزشك و نویسنده. از جزئیات زندگی او آگاهی بسیاری در دست نیست، بجز اشاره‌هایی كه در تنها كتابش از احوالِ خود به دست داده و از آنجا معلوم می‌شود كه وی در یمن زاده شده و همانجا زیسته است (ابن ازرق، 25، 35). كتاب او در كلیات دانش پزشكی است و تسهیل المنافع فی الطّب و الحكمة نام دارد. وی این اثر را از تلفیق و اختصار دو كتاب شفاء الاجسام امام محمد بن ابی الغیث الكمرانی و الرحمة فی الطّب و الحكمۀ حكیم مقری مهدی صبری (در برخی منابع ضبری) فراهم آورده و از چند كتاب دیگر چون كتاب اللقط ابن‌جوزی و برءالسّاعۀ رازی و تذكرة السّویدی نیز بهره برده و خود در مقدمۀ كتابش به این نكته‌ها تصریح كرده است (همو، 2-3؛ حاجی خلیفه 1 / 407؛ ازهریه، 6 / 105).
تسهیل المنافع در 5 بخش است و به این ترتیب: 1. فی اشیاء من علم الطبیعة و الأمر بالتّداوی؛ 2. فی تفسیر الحبوب و طبائع الاغذیة و الادویة و منافعها؛ 3. فیما یصلح للبدن فی حال الصّحّة ... ؛ 4. فی علاج العلل الخاصة ... ؛ 5. فی علاج الامراض العامة المنتقلة فی البدن ... (ابن ازرق، همانجا). این كتاب چند بار به چاپ رسیده و بیش‌تر چاپهای آن به صورت مجموعه و همراه با كتابهای دیگران است. از جمله در قاهره همراه با الطّبّ النّبوی ابوعبدالله محمد بن احمد ذهبی (د 748ق / 1347م) به دفعات در 1304، 1306، 1307 و 1308ق چاپ شده، و اخیراً در 1404ق / 1984م در استانبول به چاپ افست رسیده است (ازهریه، 6 / 105-106؛ سركیس، 1 / 429)، اما ظاهراً تاكنون كسی به تصحیح آن همت نگمارده است و طبع منقّحی از این كتاب در دست نیست. با این وصف نسخه‌های خطی نسبتاً زیادی از آن دركتابخانه‌های جهان موجود است (دارالكتب، 1 / 158؛ سید، 1 / 158؛ احسان اوغلی، 15؛ GAL, S, II / 170).
ابن ازرق بر اساس یادداشتی كه كاتبِ یكی از نسخه‌های خطیِ تسهیل المنافع در صفحۀ پایانی نسخۀ خود نوشته، شب دوشنبه 9 شعبان 877ق درگذشته است (مركزی، 10 / 1563-1564)، اما به گفتۀ بغدادی (1 / 24) او تا 890ق در قید حیات بوده است. با اینكه مأخذ سخن وی دانسته نیست، بیش‌تر محققان معاصر سخن او را پذیرفته‌اند.

مآخذ

ابن ازرق، ابراهیم بن عبدالرحمن، تسهیل المنافع، استانبول، 1404ق / 1984م؛ ازهریه، فهرست؛ بغدادی، اسماعیل بن محمد امین، هدیة العارفین، استانبول، 1951م؛ احسان اوغلی، اكمل‌الدین، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی، استانبول، 1404ق / 1984م؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ دارالكتب المصریه، خطی؛ سید، خطی؛ سركیس، چاپی؛ مركزی، خطی؛ نیز: GAL, S.

علی آل‌داود