آیینه شاهی

آیینۀ شاهی، كتابی فلسفی و اخلاقی به زبان فارسی نوشتۀ محمدبن مرتضی، معروف به ملامحسن فیض كاشانی (1008-1091 ق / 1599-1680 م). دانشمند بزرگ شیعی ایرانی و معاصر با شاه عباس دوم صفوی (1052-1077 ق / 1642-1666 م).
این كتاب، ترجمۀ گزیده‌ای از اثر دیگر همین مؤلّف به نام ضیاءالقلب است كه به عربی نوشته شده است (مرعشی، 1 / 102). موضوع كتاب، شناختن نفس ناطقۀ انسانی است و توضیح پنج حاكمی ‌كه بر آن تسلط دارند یعنی: عقل، طبع، شرع، عرف و عادت. فیض این كتاب را در 1066 ق / 1656 م در یك مقدمه و 12 فصل، برای شاه عباس دوم نوشته است، بدین شرح: شناختن عقل، شناختن شرع، شناختن طبع، شناختن عادت، شناختن عرف، شناختن نفسِ انسانی كه فرمانبر این پنج است، شناختن مراتب حكّام پنجگانه، حكمتِ تسلطِ این حاكمان بر نفس آدمی‌، اگر این «پنج حاكم» با یكدیگر سازگار نباشند. كدام یك از آنها برتر و شریف‌تر است، در صورت مشتبه شدن چگونه می‌توان آنها را از یكدیگر تمیز داد، برخی از نعمتهای الهی كه در این تمییز و تشخیص ما را مدد می‌رساند و چگونه می‌توان از خدا یاری جست؟ (آقابزرگ، 1 / 53).
آیینۀ شاهی در 1320 ش همراه با رسالۀ ترجمة الصّلوة و الفت نامۀ مؤلف در شیراز به چاپ رسیده است (مشكوة، 3 / 641). نسخه‌های خطی آن به فراوانی در كتابخانه‌های ایران یافت می‌شود.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 15 / 127؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1346 ش، 4 / 374؛ مرعشی، خطی، 1 / 103؛ مركزی، خطی، 13 / 3396؛ مشار، چاپی فارسی، 1 / 22؛ مشكوة، خطی؛ ملك، خطی، 2 / 4، 7؛ ملی، خطی، 6 / 596؛ منزوی، خطی، 2 / 1517.

صمد موحد