آیینه حکمت

آیینۀ حِكْمَت، كتابی فلسفی و كلامی ‌به زبان فارسی نوشتۀ میرزا حسن لاهیجی قمی ‌(د 1121 ق / 1709 م) پسر ملاعبدالرزاق لاهیجی قمی ‌(د 1072 ق / 1662 م). وی این كتاب را در باب آشتی دادن میان حكمت و شریعت و بیان یگانگی آن دو، ظاهراً در 1070 ق / 1660 م نوشته است. بسیاری از متفكران و حكمای بزرگ اسلامی‌ مانند ابوسلیمان منطقی سجستانی (د ح 375 ق / 985 م) و ابوحیان توحیدی (د پس از 400 ق / 1009 م) به امكان آشتی میان حكمت و شریعت شدیداً اعتراض داشتند و می‌گفتند: نمی‌توان میان حكمت ایمانی كه مقتبس از وحی الهی است، با فلسفۀ یونانی كه مولود ذهن محدود انسانی است، جمع كرد. این دو دانشمند و بسیاری دیگر، از اخوان الصّفا كه در رسایل خود به پیوند میان شریعت و حكمت معقتد بوده‌اند، انتقاد می‌كردند (ابوحیان توحیدی، 2 / 22-23)، ولی پیش از اخوان الصفا، فارابی در رسالۀ الجمع بین رأیی الحكیمین و پس از آنان، ابن‌رشد اندلسی (د 595 ق / 1198 م) در كتاب فصل المقال مانند نویسندۀ آیینۀ حكمت كوشیده‌اند، ثابت كنند كه میان دین و فلسفه اختلافی نیست، و آنچه در این باب به نظر می‌رسد، اغلب قابل اعتنا نیست.
آیینۀ حكمت سه باب دارد: بابِ اول در سه فصل و شامل تعریف حكمت و بیان فضیلتِ آن است، باب دوم ده فصل دارد و مفصل‌ترین ابواب كتاب است كه مؤلّف در آن مسائل عمدۀ مورد اختلاف متشرّعین و حكما را یاد كرده و به حلّ آنها كوشیده است. بابِ سوم در دو فصل و شامل مدح و ستایش حكیمان و فضل حكمت است. مؤلف در این كتاب می‌گوید كه به زبان عربی نیز كتابی به نام اُلفة الفُرقة دربارۀ همین موضوع نوشته است.
نویسنده در مقدمۀ كتاب پس از ذكر مطالبی دربارۀ بی‌پایگی نزاع میان حكما و متشرّعین، فلسفه و دین را مؤید یكدیگر می‌خواند و آنگاه به ستایش «معلّم اول و دانای یونان ارسطو» و شرح تقسیمات او می‌پردازد، و هر یك از اقسام حكمت را با آیات قرآن مجید و احادیث پیامبر اكرم (ص) تطبیق می‌كند و بدین‌سان نشان می‌دهد كه میان دین و فلسفه نزاعی نیست و سخن حق نیز یكی بیش نه.
نسخه‌های خطی این كتاب در كتابخانۀ ملی (تهران)، مدرسۀ صدر (اصفهان)، آستان قدس رضوی، مدرسۀ نوّاب (مشهد)، شورای ملی (سابق)، مركزی دانشگاه تهران و دانشكدۀ الهیات و معارف اسلامی‌(تهران) موجود است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 1 / 52؛ ابوحیان توحیدی، الامتاع و المؤانسة، به كوشش احمد امین و احمد الزّین، بیروت، 1953 م؛ الهیات، تهران، خطی، ص 193؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، 1403 ق، 5 / 133؛ شورا، خطی، 10 / 826-863؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1346 ش، 4 / 361-363؛ مركزی، خطی، 9 / 918، مشهد 2، خطی، 2 / 566؛ ملی، خطی، 4 / 443-444؛ منزوی، خطی، 2 / 725-726.

علی‌اصغر حلبی