آیینه جهان نما و طلسم گنج گشا

آیینۀ جَهانْ‌نُما وَ طِلِسْمِ گنْجْ‌گُشا، كتابی عرفانی به زبان فارسی نوشتۀ ابوسعید بن مجتبی یمانی یا یحیی یمنی كه به نام صدراعظم فخرالاسلام احمد خالدی نوشته شده است. كتاب نثری آمیخته به نظم دارد و موضوع اصلی آن عبارت است از بیان حقیقت انسان و اسرار و بدایع آفرینش وی، تا آینه‌ای باشد كه هر‌كس در آن می‌نگرد، شناسای خود گردد و از خودشناسی به خداشناسی برسد. این رساله دارای 11 باب است. مؤلّف در ضمن مطالب كتاب، از عطّار و نجم‌الدین دایه نام می‌برد و از رسالۀ صفیر سیمرغ شیخ اشراق حكایتی نقل می‌كند. تاریخ تألیف كتاب و زمان زندگی نویسندۀ آن به درستی دانسته نیست، ولی آوردن اشعاری از عطار نشان می‌دهد كه باید پس از سدۀ 7 ق / 13 م نوشته شده باشد. چون نویسنده در دیباچۀ كتاب گفته «مسكن من یمَن است و به ولایت قیروان در‌آمده»، آقا بزرگ تهرانی نتیجه گرفته است كه رساله در شهر قیروان نوشته شده است، ولی چنین می‌نماید كه دو كلمۀ «یمن» و «قیروان» نشان‌دهندۀ منطقۀ خاص جغرافیایی نیست، بلكه مؤلّف آنها را به صورت رمز در همان معنایی به كار برده است كه شیخ اشراق در آثار خود به كار می‌برد، یعنی «یمن» عالم معنی و جهان علوی است و «قیروان» جهان ظلمت و عالم سفلی؛ زیرا از یك سو هدف اصلی كتاب، یادآوری هبوط نفس از جهان مشرق انوار (یمن) به دیار مغرب (قیروان) است؛ از دیگر سو، استناد نویسنده به رسالۀ صفیر سیمرغ شیخ اشراق این نكته را تأیید می‌كند. از این اثر نسخه‌هایی خطی در دارالكتب قاهره، كتابخانۀ گنج بخش پاكستان، شهر دوشنبه جمهوری تاجیكستان و شورای ملی (سابق) موجود است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 1 / 51؛ شورا، خطی، 21 / 3، 4؛ طرازی، نصرالله، فهرس المخطوطات الفارسیة، قاهره، 1 / 4؛ گنج بخش، خطی، 2 / 450، 451؛ مركزی و مركز اسناد، خطی، 9 / 87- 88؛ منزوی، خطی، 2(1) / 725.

صمد موحد