آیین عالمشاهی

آیینِ عالَمْشاهی، تاریخی است به زبان فارسی، شامل بخشی از وقایع تاریخ هند در سدۀ 12 ق / 18 م، تألیف غلام ‌علی ‌خان پسر روشن‌الدّوله بهکهاری خان بهادر رستم جنگ (غلام ‌علی ‌خان، 18). نام اصلی کتاب شاه عالم‌نامه است و به عنوانهای آیین عالمشاهی، تاریخ عالمشاهی، تاریخ عالمنامه و شرفنامه (اته، 160, 268) نیز خوانده شده است.
نویسنده منشیِ شاهزاده میرزا جوان‌بخت جهاندار شاه بود که در شعبان 1203 ق / مه 1789 م در بنارس درگذشت. غلام ‌علی‌ خان پس از مرگ وی به لکهنو رفت (استوری، I / 624, 640؛ ریو، I / 278-279) و در 1221 ق / 1806 م درگذشت (قاموس‌ الاعلام). آیین عالمشاهی به نثری متکلّف و آمیخته به نظم نوشته شده است. عمدۀ وقایع یاد شده در این کتاب در فاصلۀ 1167-1203ق / 1754- 1789 م، یعنی از هنگام برکناری احمدشاه تا اواسط سلطنت شاه عالم روی داده است.
این کتاب در دو بخش تنظیم شده است: بخش نخست پس از مقدمه‌ای کوتاه، با سلطنت عالمگیر دوم (1167-1173ق / 1754-1760م) شروع می‌شود و با جلوس شاه عالم در دهلی (جمادی‌الاول 1173 ق / دسامبر 1760 م) پایان می‌پذیرد. بخش دوم از شورش ضابطه ‌خان و لشکرکشی او به دهلی آغاز می‌شود و با گرفتار آمدن شاه عالم به دست غلام قادر و کور شدن وی در 1203 ق / 1789 م پایان می‌پذیرد (اته، I / 160؛ ریو، I / 282).
در نسخ خطی این کتاب، گاه در چگونگی فصل‌بندی و کمی و بیشی مطالب، مختصر تفاوتهایی دیده می‌شود. کامل‌ترین آنها، یکی از دو نسخۀ کتابخانۀ موزۀ بریتانیاست که افزون‌بر مطالب یاد شده، در انتهای بخش نخست، فصلی در باب زنان و فرزندان شاه عالم، و در آغاز بخش دوم اشعاری در ستایش او، و در پایان همین بخش، پیوستی در باب شقاوتهای غلام قادرخان، دستگیری وی و استقرار مجدّد سلطنت شاه عالم در ربیع‌الاول 1203 ق / دسامبر 1788 م و نیز کشته شدن غلام قادر در جمادی‌الثانی 1203 ق / مارس 1789 م آمده است. از ویژگیهای مهم این کتاب، نقل‌ نامه‌ای است که نویسنده از طرف شاهزادۀ جوان‌بخت خطاب به جرج سوم پادشاه انگلستان نوشته است (ریو، همانجا).
آیین عالمشاهی با عنوان شاه عالم نامه در سالهای 1912-1914م در دو بخش در کلکته به چاپ رسیده است، اما نسخۀ چاپی شامل تمامی مطالب کتاب نیست و تنها به ذکر وقایع تا سالهای 1175 ق / 1761 م می‌پردازد (استوری، I / 641). چند سال پس از اتمام تألیف آیین عالمشاهی، نویسنده، کتابی مستقل به عنوان مقدمۀ شاه عالم نامه تألیف کرد که وقایع دوران جانشینان اورنگ زیب را تا پایان سلطنت عالمگیر دوم (1068-1173ق / 1658-1760 م) شامل است (ریو، I / 278-279). بیش‌تر مطالب آیین عالمشاهی در کتاب «تاریخ سلطنت شاه عالم» اثر کلنل فرانکلین که معاصر غلام ‌علی‌ خان بوده، به انگلیسی نقل شده است.

مآخذ

غلام ‌علی‌ خان، شاه عالم نامه (در تاریخ هند)، کلکته، 1914؛ قاموس ‌الاعلام، ذیل غلام‌ علی، منزوی، خطی، 6 / 4571-4572؛ نیز:

Ethe, H., Catalogue of the Persian Manuscripts in the Library of India office, Vols. Iand II, London, 1903; Rieu, Charles, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, Vol., I, London, 1966; Storey, C. A., Persian Literature, A Bio-Bibliographical Survey, Vol. I. London, 1958.

بخش ادبیات