آیین اکبری

آیینِ اَكْبَری، كتابی در دانشهای گوناگون اجتماعی، ادبی، تاریخی، اقتصادی و جغرافیایی به زبان فارسی، نوشتۀ شیخ ابوالفضل علاّمی ‌(958-1011 ق / 1551-1602 م) (ه‍ م)، فرزند شیخ مبارك ناگوری (911-1001ق / 1505-1593م) و برادر فیضی دكنی (954-1004 ق) شاعر فارسی گوی هند.
این كتاب، گونه‌ای دائرةالمعارف در دانشها، باورها و سنتهای ساكنان شبه قارّۀ هند از مسلمان و هندوست كه به شیوه‌ای خاص و گیرا نوشته شده و در آن به تفصیل دربارۀ تشكیلات اداری، نظامی، اقتصادی و دینی دوران اكبرشاه تیموری (950-1014ق / 1543-1605 م) سخن رفته است. نویسنده در بخشهای مختلف این كتاب دربارۀ اماكن جغرافیایی هند، مذاهب، آداب، عادتها و رسوم ساكنان هر ناحیه، تفریحات، بازیها، جشنها، غذاها، محصولات و ویژگیهای دیگر نقاط مختلف هند اطلاعات گسترده‌ای به دست داده است، چنانكه می‌توان این كتاب را آیینۀ زندگی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، دینی و نظامی ‌دورۀ اكبرشاه در هند به شمار آورد. آیین اكبری برخلاف آنچه گروهی از دانشمندان ایرانی و پژوهشگران اروپایی پنداشته‌اند، جلد چهارم اكبرنامه ــ تألیف دیگر همین نویسنده ــ نیست. اكبرنامه، تاریخ دوران اكبرشاه و نیاكان اوست كه ابوالفضل به مدت 28 سال (از 982ق / 1574 م) آن را در 3 جلد نوشته و رویدادهای تاریخی را تا یك سال پیش از كشته شدن خود (1010 ق / 1601 م) دنبال كرده است، در‌حالی‌كه نگارش آیین اكبری در 1006ق / 1597م به پایان رسیده است و چنانكه از نام آن بر‌می‌آید، ویژۀ مسائل تاریخی نیست، بلكه شرح و بیان «آیینها» یا به اصطلاح امروز «نهاد»های دولتی و اجتماعی مردم هند در آن روزگار است، و تنها برخی رویدادهای تاریخی در لابه‌لای مطالب آن گنجانده شده است. مأخذ عمدۀ نویسنده در این كتاب مشاهدات شخصی و گزارشهای موجود در سازمانهای اداری اكبرشاه بوده است. این كتاب در 3 جلد است و محتویات آن در 5 دفتر جای گرفته است. دفتر اول، «منزل آبادی» خوانده شده است و در آن آیینهای مربوط به صنایع و حرفه‌ها و امور درباری و دیوانی و مباحثی از قبیل تعیین نرخ اجناس گوناگون در فصلهای مختلف سال و شرح آداب زندگانی مردم آن روزگار در هند بیان شده است. دفتر دوم، عنوان «سپاه آبادی» دارد، لیكن نویسنده پس از بحثهایی دربارۀ تشكیلات نظامی و ذكر نامهای سركردگان سپاه و درجات آنان، گفت‌وگو در این زمینه را رها كرده و بعد از ذكر فهرست دانش‌اندوزان و دانشمندان آن روزگار هند به شرح احوال سرایندگان («قافیه سَنجان») زمان اكبرشاه از‌جمله برادر خود، فیضی دكنی، پرداخته است. چون نویسنده این موضوعات را به اجمال آورده، سِر سید احمد خان دهلوی به هنگام چاپ این كتاب در 1300 ق / 1882 م، بخشی تكمیلی دربارۀ شرح احوال شاعران بر آن افزوده است. دفتر سوم، «مُلك آبادی» نام دارد و دربارۀ تشكیلات اداری و كشوری روزگار اكبرشاه است. در این بخش، نخست «تاریخ الهی» كه از مخترعات اكبرشاه بود، شرح داده شده و سپس دربارۀ تقویم و مبدأ تاریخ اقوام مختلف مطالبی آمده است. نویسنده در این بخش وظایف مقامات رسمی را برشمرده و در خاتمه به شرح آیین ملك‌داری و كشاورزی و میزان گرفتن مالیات از هریك از محصولات در فصلهای مختلف سال پرداخته و ضمن بر شمردن شهرها و نواحی مختلف سرزمین هند، شرح كاملی دربارۀ چگونگی گرفتن مالیات در هر یك از آن نواحی همراه با جداول و ارقام آورده است. در ادامۀ دفتر سوم ــ كه مفصل‌ترین دفتر كتاب است ــ شرحی سودمند در وصف ایالتهای هند و كیفیات اقلیمی آنها آمده و در ضمن آن تاریخچۀ مختصری دربارۀ هریك از ایالتها به دست داده شده است. دفتر چهارم عنوان خاصىی ندارد و ویژۀ اوضاع جغرافیایی و اجتماعی هند است. مطالبی دربارۀ جغرافیا، اقلیم‌شناسی، آداب و رسوم هندوان و مسلمانان، فرهنگ و زبانهای این سرزمین وسیع و بسیاری از اطلاعات دیگر، محتویات این دفتر را تشكیل می‌دهد. بخشی از این دفتر به گزارش مختصری از احوال عارفانِ مسلمان هند و سلسله‌ها و طریقتهای تصوف اختصاص یافته است. این دفتر با فصلی دربارۀ اشخاص معروفی كه به هند آمده یا بدان‌جا لشكر كشیده‌اند، پایان می‌پذیرد. در دفتر پنجم، كه نسبت به سایر دفترها بسیار مختصرتر است، نخست سخنانی از گفته‌های اكبرشاه نقل شده و سپس نویسنده با بیانی دلپذیر به گزارش زندگی خود و خانواده‌اش پرداخته است. دفتر اول و دوم و نیمی ‌از دفتر سوم در جلد اول كتاب جای گرفته، جلد دوم كتاب فقط شامل نیمِ دیگر دفتر سوم است و دفترهای چهارم و پنجم، مجلد سوم كتاب را تشكیل می‌دهد.
آیین اكبری از نظر موضوع و شیوۀ نگارش یكی از كتابهای پرارزش زبان فارسی است، و از منابع مهم مطالعات و تحقیقات تاریخی و جامعه‌شناسی ملت هند و برخی از اقوام دیگر در سدۀ 10 ق / 16 م به شمار می‌رود. با مطالعۀ این كتاب می‌توان سیمای كلی جامعۀ هند در آن روزگار و در طی دوران حكومت بابریان را در ذهن تصویر كرد. شاید به‌سبب همین ویژگی بوده است كه انگلیسیها در دوران استیلای خود بر شبه قارۀ هند از این كتاب به‌عنوان راهنما استفاده می‌كرده‌اند (آفتاب، 180).
نثر آیین اكبری اصیل و استادانه است و در آن سعی شده است كه به جای بسیاری از لغات عربی، واژه‌های پارسی سره به كار رود. از این لحاظ شاید بتوان شیوۀ نگارش این كتاب را سرمشق و نمونۀ اولیۀ سبكی دانست كه در دوره‌های بعد در ایران و هند به‌عنوان سره‌نگاری پیدا شد. چون تقلید از شیوه و اسلوب این كتاب مستلزم اطلاعات وسیع و ذوق خاص بوده است، نویسندگان بعد از او در هند نتوانستند چنانكه شایسته است، از آن پیروی كنند. آیین اكبری چند بار در هند به چاپ رسیده است: نخستین بار جلد اول و سوم آن در 1271 ق / 1855 م در دهلی (جلد دوم به‌سبب بروز انقلاب، در چاپخانه از میان رفت)؛ سپس در 1286 ق / 1869 م و 1299 ق / 1882 م و 1310 ق / 1893 م در لكهنو؛ در 1284-1294 ق / 1867-1877 م به كوشش بلوخمان در كلكته؛ در 1300 ق / 1883 م در كانپور و ترجمۀ خلاصه‌ای از این كتاب در 1783-1786 م به كوشش فرانسیس گلادوین2 در كلكته انتشار یافت. این ترجمه یك بار در 1800 م در لندن و بار دیگر در 1898 م در كلكته تجدید طبع شد. جلد اول آیین اكبری همراه با حواشی سودمند توسط بلوخمان به انگلیسی ترجمه و در 1290 ق / 1873 م در كلكته در سازمان «سلسلۀ هندیه»3 به چاپ رسید. جلد دوم و سوم آن را نیز جارت ترجمه كرده است و در همان سازمان در 1309-1312 ق / 1892-1894 م طبع و منتشر شد. از این كتاب نسخه‌های خطی فراوانی در كتابخانه‌های ایران، هند و سایر كشورهای جهان بر جای مانده كه مهم‌ترین آنها در كتابخانه‌های آستان قدس رضوی، ملی، حمیدیۀ بهوپال، سالار جنگ حیدرآباد، موزۀ بریتانیا، موزۀ ملی پاكستان در كراچی، گنج‌بخش پاكستان، بانكی‌پور و دارالكتب قاهره محفوظ است.

مآخذ

آستان قدس، فهرست، 7 / 10، 9 / 8 - 9؛ آفتاب، اصغر، تاریخ‌نویسی فارسی در هند و پاكستان، لاهور، 1364 ش، صص 171-187؛ اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ صادق رضازاده شفق، تهران، 1356 ش، ص 6؛ بهار، محمدتقی، سبك‌شناسی، تهران، 1349 ش، 3 / 289-295؛ حمیدیه، خطی، صص 74، 75؛ سالار، خطی، 1 / 291-294؛ ملی، خطی، 1 / 116؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذكره‌های فارسی، تهران، 1349 ش، 2 / 436- 438؛ گنج‌بخش، خطی، 4 / 2021-2023؛ مشكوة، خطی، 2 / 517-520؛ منزوی، خطی، 6 / 4570-4571؛ پاكستان، خطی، صص 701-702؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344 ش، 1 / 365، 2 / 669؛ نیز:

Storey, C. A., Persian Literature, I / 510-550.

سیدعلی آل‌داود