آیواز

آیواز، یا عَیواض (در كتابهای قدیم)، عنوانی برای پیشخدمتان در خانه‌های اعیان قدیم، در ادوار اخیرِ امپراتوری عثمانی، كه متصدی كارهای آشپزخانه و تهیه و خرید نیازمندیهای روزانه از بازار بودند. این پیشخدمتان بیش‌تر از ارمنیانِ وان و گاهی از كردان می‌بودند. آیوازها لباسی از نیم‌تنه و جلیقه و شلوار ارغوانی رنگ و جورابهای پشمی ‌به رنگهای گوناگون می‌پوشیدند، كفش سیاه به پا می‌كردند، حوله‌ای سفید بر دوش می‌افكندند، لنگی با راههای پهن به كمر می‌بستند و كلاهی سرخ (فَس) كه به دور آن پارچه‌ای رنگین می‌پیچیدند، بر سر می‌نهادند. اصل واژۀ آیواز دانسته نیست. برخی آن را از واژۀ عربی «عوض» دانسته‌اند، اما از لحاظ معنی، مناسبتی میان آیواز و «عوض» نیست.
وظیفۀ آیوازها آوردن طعام از آشپزخانه به اتاق میهمانی در خوانچه‌ها بر روی سر، زغال گذاشتن بر منقلها و روشن كردن آنها، تمیز كردن و پر ساختن چراغها و خرید نیازمندیها بود. ظاهراً این عمل اخیر درآمد خوبی هم برای آیوازها و هم برای كاسبان بازار داشت كه یك مثل تركی گواه آن است: «آیواز قصاب هَپ بیر حساب» (حساب و درآمد قصاب و آیواز یكی است).
دانسته نیست از چه زمانی استخدام ارمنیان به‌عنوان «آیواز» در خانه‌های اعیان ترك معمول شده است. در حكمی‌ كه از سوی سلطان عثمانی در 1164 ق / 1751 م به چاووش باشی صادر شده، آمده است: چندی است در خانه‌های رجال دولت، برخی از ارمنیان اهل ذمه به‌عنوان خدمتكار و شرابدار و متصدی كار خرید دیده می‌شوند. این اهل ذمه در عین آنكه شراب می‌خورند و دست به دزدی می‌زنند، به شفاعت اربابان خود از ادای «جزیه» معاف می‌شوند. بنابراین حكم، باید به جای ایشان خدمتكاران مسلمان برگزیده شوند. در این حكم نام یونانیان نیز آمده است و دانسته نیست كه یونانیان تا چه اندازه به‌عنوان «آیواز» استخدام می‌شده‌اند.
«آیواز» (عیواض یا عیوض) به‌عنوان نام خاص مردان نیز متداول است، چنان‌كه نام یكی از مردان برجسته در داستان عامیانۀ «كوراوغلو» عیوض است، وی پسر قصابی (از گرجستان یا اورفه یا اسكدار، به روایات مختلف) است كه كوراوغلو او را از پدر می‌رباید و او بعدها از یاران شجاع و دلیر كوراوغلو می‌گردد، و نیز آیواز در خیمه‌شب‌بازیهای قراگز، یكی از چهره‌های معروف و سرشناس است كه گاهی سبدی در بازو و گاهی زنبیلی در پشت دارد و نامش سركیس است و با لهجۀ ارمنیان وان سخن می‌گوید.

مآخذ

EI2; İA.

عباس زریاب