فریدل

فِریدْل، اریکا، انسان‌شناس آمریکاییِ اتریشی‌تبار که به همراه همسرش راینهولد لوفلر (ه‍ م) در 1344 ش / 1965 م، پژوهشهای میدانی خود را در جامعۀ روستایی و عشایری کهگیلویه و بویراحمد آغاز کرد.
فریدل در 6 فوریۀ 1940 م / 17 بهمن 1318 ش در وین زاده شد (بهن، I / 565). وی در جوانی ضمن مطالعۀ جغرافیا و ادبیات خاورمیانه با قوم‌شناسی آشنا شد و همراه راینهولد لوفلر، همسر آینده‌اش، در دانشگاه وین نزد کارل یتمار اتریشی، مطالعات مردم‌شناسی را آغاز کرد. سپس برای ادامۀ تحصیل به دانشگاه ماینتس آلمان رفت و بر روی یادداشتهای منتشرنشدۀ دو انسان‌شناس آلمانی که در افغانستان و پاکستان فعالیت کرده بودند، به مطالعه پرداخت و در 1964 م رسالۀ دکتری خود را در موضوع شمنیسم در هندوکش و قراقروم ارائه کرد («اریکا ... »، npn.؛ بهن، همانجا؛ بلوکباشی، «زنان ... »، 59). پس از آن، فریدل به شیکاگو رفت و در آنجا با لوفلر ازدواج کرد. آن دو در 1344 ش / 1965 م، از طرف مؤسسۀ شرقی دانشگاه شیکاگو، درحالی‌که دختربچه‌ای نه‌ماهه داشتند، به ایران آمدند و در منطقۀ بویراحمد اقامت گزیدند («اریکا»، npn.). فریدل سپس با دانشگاه میشیگان غربی همکاری خود را آغاز کرد و در 1968 م / 1347 ش، به مقام استادی آن دانشگاه رسید (بهن، همانجا). او و همسرش بارها به ایران سفر کردند و سالهای متناوب پیش و پس از انقلاب، در منطقۀ کهگیلویه و بویراحمد به سر بردند و موضوعات مختلف مردم‌شناسی ازجمله سازمان اجتماعی و خویشاوندی، مسائل زنان، آموزش‌وپرورش، باورها، فرهنگ و ادبیات عامه و جز اینها را در منطقه مطالعه کردند (بلوکباشی، همانجا، نیز جامعه ... ، 9-10؛ آقایی، 54).
برجسته‌ترین بخش مطالعات فریدل مسائل زنان و کودکان بوده است. او کوشیده تا شأن و منزلت اجتماعی زنان بویراحمدی را آن‌گونه که دیده و دریافته است، به جهان معرفی کند. او و همسرش که شاهد وضعیت پیش و پس از انقلاب جامعۀ مورد مطالعۀ خود بوده‌اند، همواره به تأثیر انقلاب و مذهب بر مردم توجه کرده‌اند (همو، «زنان»، همانجا؛ «اریکا»، npn.). فریدل نتایج مطالعات خود را طی سخنرانیها، مقالات و کتابهایی به زبانهای انگلیسی و آلمانی ارائه کرده است (بلوکباشی، همانجا).
یکی از نخستین آثار او مقاله‌ای با عنوان «تحلیلی فرهنگی از ترانه‌های بویراحمدی» است. فریدل میان سالهای 1969-1971 م، بیش از 900 ترانه، در انواع متفاوت، از زبان مردم منطقۀ بویراحمدی ثبت کرد؛ مبنای تحلیل وی نیز همین ترانه‌ها بوده است که ازلحاظ موضوعی شامل ترانه‌های شادی، کار، عشق، لالایی و شکار هستند. وی تلاش کرده است که محتوای این ترانه‌ها را براساس تصویری که سرایندگان از خود و دنیای خود در آنها ارائه کرده‌اند، تحلیل کند (ص 134). فریدل این شیوۀ بررسی آثار ادبیات شفاهی را در دیگر کتابها و مقالات خود نیز ادامه داده است (نک‍ : دنبالۀ مقاله).
از مشهورترین آثار فریدل کتاب «زنان دهکوه» (1989 م) نام دارد؛ دهکوه نامی ساختگی برای یکی از روستاهای بویراحمد است (نک‍ : بلوکباشی، همان، 59؛ ناقد، 40-43؛ خسروی، 104-106). دیگر آثار وی عبارت‌اند از: «در چشم طوفان: زنان در ایران پس از انقلاب» (1994 م)، با همکاری مهناز افخمی؛ «زنان مسلمان و سیاستهای مشارکت» (1997 م)، با همکاری همو؛ «قصه‌هایی از یک قبیلۀ ایرانی: چهل‌وپنج قصه از سی‌سخت به لری و انگلیسی» (2007 م) («اریکا»، npn.).
تازه‌ترین کتابی که از فریدل چاپ شده است، «قصه‌های عامه و قصه‌گویان ایران: فرهنگ، خلقیات و هویت» (2014 م) نام دارد. عناوین فصلهای کتاب عبارت‌اند از: چگونه راویان در قصه‌هایشان زندگی می‌کنند؟؛ خانواده همچون یک نمایش: خواهران ـ برادران؛ جهان زنان؛ حیوانات، گیاهان و خرد مردم؛ راههایی به سوی خدا؛ مردم و نیروهای دیگر؛ و فلسفۀ زندگی روزانه (نک‍ : بلوکباشی، «قصه ... »، 162-163). فریدل در این اثر با دیدگاهی ویژه و شیوه‌ای تازه، و با بهره‌گیری از اصول و قواعد دانشهای مردم‌نگاری، فولکلور و ادبیات، بن‌مایه‌های قصه‌های منطقۀ بویراحمدی را تحلیل و بررسی می‌کند. او از این طریق بازتاب رفتار و اندیشه‌ها، باورها و آرمانهای مردم و راویان و نیز زندگی روزمرۀ آنها را در قصه‌ها نشان داده است. همچنین به نقش راوی و وابستگیهای جنسیتی و اجتماعی او بر چگونگی روایت، توجه خاص نشان داده است. برای نمونه، با بررسی قصه‌ای که زنان در آن نقش اساسی دارند و راوی آن مرد است، نشان می‌دهد که در این‌گونه روایتها نوعی بدگمانی و بی‌اعتمادی نسبت‌به زنان وجود دارد. در برابر این راوی که از طبقات پایین اجتماع بوده، فریدل به تحلیل قصه‌ای می‌پردازد که راوی آن زنی از طبقات بالای اجتماع بوده است. در روایتهای این راوی، زنان ویژگیهای مثبت و تواناییهای گوناگون دارند. راوی در روایت خود به‌روشنی قدرت و قدرت‌نمایی زنان را در برابر مردان به تصویر می‌کشد (همان، 165-166). موضوع زن، چگونگی زندگی وی، ارتباطش با اجتماع، آرزوها، اندیشه‌ها، رفتار و کردار او در مقابل مردان، از موضوعهای مهم مورد توجه اریکا فریدل بوده است. او چنین نکاتی را هم در «زنان دهکوه»، و هم در آثار دیگر مورد توجه قرار داده است؛ آثاری از قبیل: «قصه به‌عنوان تعبیری فرهنگی»؛ «زنان در قصه‌های ایرانی معاصر»؛ «تحلیلی فرهنگی از ترانه‌های بویراحمدی»؛ «پزشک و بیمار در دهکده‌ای در جنوب غربی ایران»؛ «رنگها و دگرگونی فرهنگی»؛ «زنان ایلی و اسلام»؛ «تقسیم کار در یک دهکدۀ ایرانی»؛ «آرمان دولت و زنان روستا»؛ «والدین و فرزندان در یک روستای ایران»؛ «دوستان جدید: روابط جنسیتی در خانواده‌ها»؛ و «نظامهای پزشکی بویراحمد» (نک‍ : همان، 163، «زنان»، همانجا).

مآخذ

کمال، «گفت‌وگو با دو مردم‌شناس اتریشی: ما قلبمان را در ایران گم کرده‌ایم»، زمان، تهران، 1376 ش، س 18، شم‍ 21؛ بلوکباشی، علی، جامعۀ ایلی در ایران، تهران، 1382 ش؛ همو، «زنان دهکوه»، نشر دانش، تهران، 1368 ش، س 10، شم‍ 2؛ همو، «قصه، هویت تاریخی فرهنگ یک جامعه»، ایرانشهر امروز، تهران، 1395 ش، س 1، شم‍ 2؛ خسروی، شهرام، «زنان دهکوه»، کلک، تهران، 1372 ش، شم‍ 43-44؛ فریدل، اریکا، «تحلیلی فرهنگی از ترانه‌های بویراحمدی»، ترجمۀ علی بلوکباشی، مردم‌شناسی و فرهنگ عامۀ ایران، تهران، 1356 ش، شم‍ 3؛ ناقد، خسرو، «زنان دهکوه»، نشر دانش، تهران، 1372 ش، س 13، شم‍ 3؛ نیز:

Behn, W., Concise Biographical Companion to Index Islamicus, Leiden, 2004; «Erika Friedl and Reinhold Loeffler, Exemplary Anthropologists», Western Michigan University, www.wmich.edu /  grad / emeriti / Loeffler. Html (acc. Feb. 03, 2009).

حمیدرضا دالوند