طهران قدیم

طِهْرانِ قَدیم، مجموعه‌ای پنج‌جلدی به قلم جعفر شهری که آداب‌و‌رسوم، فرهنگ، ویژگیهای جغرافیایی و وصف مشاغل و مشاهیر تهران یک سدۀ پیش را در بر گرفته است. 
جعفر شهری در 1293 ش / 1914 م، در محلۀ عودلاجان تهران به دنیا آمد. به‌سبب مشکلات خانوادگی، ازجمله جدایی پدر و مادر و فقر فراوان، بیش از 3 سال به مدرسه نرفت. او برای گذران زندگی مجبور شد که از همان کودکی به کارهایی مختلف ازجمله پادویی و شاگردی در خیاط‌خانه مشغول شود؛ ولی ضمن این کارها مطالعه نیز می‌کرد تا کمبودهای ترک تحصیل را جبران کند. 
شهری از 25سالگی شروع به نوشتن کرد و تا چند روز پیش از مرگش دست از کار نکشید. حاصل سالها نوشتن وی کتابهایی مختلف ازجمله طهران قدیم است (برای آگاهی بیشتر از زندگی و آثار شهری، نک‍ : ه‍ د، شهری). 
جلد اول طهران قدیم نخست در 1357 ش به چاپ رسید، اما پاره‌ای دست‌کاریها در این کتابْ شهری را «چنان برآشفت که رضایت به چاپ مجلدات بعدی نداد و تـا مدتها ــ تـا چند سـال بعد از انقلاب ــ از چـاپ آثار جدیدش خودداری کرد» (حدادی، «راوی ... »، 32). سرانجام، انتشارات معین چاپ نخست طهران قدیم را در 1371 ش در 5 جلد منتشر کرد. شهری در مقدمۀ کتاب دربارۀ مطالب گردآورده‌اش می‌نویسد: «مجموعه‌ای مستخرج از دیده‌ها و شنیده‌ها و محفوظات و ملموسات خویش از طهران طفولیت، طهران قبل از ظهور پهلوی، اطلاعاتی تنها قائم‌به‌ذات خود حقیر با اصالت و بکارت و صداقت تمام بدون قرض و مدد و کمک و شریک و دریوزه از این‌وآن» (1 / 8). شهری در تدوین این اثر بر حافظۀ قوی و ماندگار خود متکی بوده است. بسیاری از پژوهشگران به این قوت حافظه به‌عنوان بهترین یاریگر شهری در نگارش طهران قدیم و دیگر آثار وی اشاره کرده‌اند (تقی‌زاده، 88؛ حدادی، «طهران ... »، 321). 
طهران قدیم دائرةالمعارف‌گونه‌ای است شامل افکار و عقاید، آداب و سنن، مشاغل و ابزارها، اصطلاحات خاص، حوادث تاریخی، مناطق و محله‌های تهران قدیم و بسیاری از موضوعات دیگر که در خلال دیگر مباحث طرح و تشریح شده است. تقریباً هیچ موضوع چشمگیری از شئون اجتماعی مردم تهران اواخر دورۀ قاجار تا دوران پهلوی از نگاه نویسنده پنهان نمانده است. 
این گستردگی مطالب البته منجر به تدوین نامنظم و غیرعلمی کتاب شده است، اما با تأملی دقیق می‌توان دریافت که یکسان‌نبودن جامعه و حتى هرج‌و‌مرج حاکم بر اجتماع نیز در شکل و ساختار کتاب مؤثر واقع شده، و نمود یافته است. 
کتاب با سخن از موقعیت جغرافیایی تهران و خندق عریض گرداگرد شهر و دروازه‌های بزرگ و نام‌آشنای آن آغاز می‌شود و در ادامه، ذکر تفصیلی هریک از محله‌ها و خیابانهای اصلی و مشهور ساختار فصلهای کتاب را تشکیل می‌دهند. اگرچه هر فصل کتاب به یکی از محله‌ها یا خیابانهای معروف شهر اختصاص یافته، ولی سخن تنها به مکان و موقعیت جغرافیایی آنها محدود نشده است، و مشاغل و پیشه‌های مهم، اشخاص نامدار، وقایع و حوادث مهم و گاه سازمانها و دوایر دولتی واقع در آن محله یا خیابان به‌دقت و به‌تفصیل گزارش شده‌اند. 
باتوجه‌به اینکه مطالب کتاب حاصل مشاهدات و تجارب شخصی شهری است، غالباً آن‌چنان تصاویر زنده و روشنی در مقابل خواننده قرار می‌دهد که هم باور و اطمینان او را جلب می‌کند و هم برای مطالعۀ ادامۀ کتاب تشویق می‌شود. دراین‌میان، خاطرات کودکی شهری نیز که به مناسبتْ نقل شده است، جذابیتی خاص به کتاب می‌دهد؛ برای نمونه، در معرفی قلعۀ ارگ، که شاهان قاجار بیشتر در آن سکونت داشتند، می‌نویسد: «راقم این سطور که بیشتر اوقات را با بچه‌های محل در عمارات و حیاطها و باغچه‌ها، مخصوصاً در تابستانها در حوض صدفوارۀ آن بازی و آب‌تنی و سروصدا می‌کردیم و چه‌بسا که با شاه (احمد شاه) یا محمدحسن میرزا، ولیعهد، روبه‌رو می‌شده، تعظیم و سلام می‌کردیم» (1 / 105، نیز نک‍ : 236-237، 4 / 111، 141). 
ذکر تفصیلی تاریخچۀ شکل‌گیری و وجه تسمیۀ بسیاری از خیابانها، میدانها، کوچه‌ها و بازارها از دیگر مزایای کتاب است؛ برای نمونه، او در وصف میدان پاقاپُق می‌نویسد: «این میدان که نام اولش پاقاپق بود و بعدش به میدان اعدام و آخرش به محمدیه تغییر اسم داد، میدانی تقریباً در خارج شهر در جنوب غربی تهران، انتهای خیابان جلیل‌آباد بود که سابقاً اعدام محکومین به مرگ در آن صورت می‌گرفت. نام قاپق از آن به روی آن آمده بود که در وسط آن (محل فعلی حوض) تپه‌ای از خاک قرار داشت که بر بالای آن ستون گرد کوتاهی از آجر ساخته بودند که مجرمین را در پـای آن سر می‌بریدند» (1 / 415). درج عکسهـای فراوان و نایاب از گذشتۀ تهران، حتى اشخاص و اجتماعات مردمی، مطالب کتاب را ملموس‌تر و عینی‌تر کرده است. 
جلد اول و دوم کتاب برمبنای خیابانها، میدانها، بازارها و عمارات تقسیم‌بندی شده است. چنان‌که اشاره شد، ذکر هر یک از این اماکن تنها سرآغاز سخن را تشکیل می‌دهد و سپس، مشاغل مشهور واقع در آن خیابان معرفی می‌شود، سخن از زیروبم آن حرفه به میان می‌آید و بیشتر، یکی دو حکایت شیرین تاریخی مرتبط را هم در پی دارد؛ برای نمونه، فصل «بازار خندق» (1 / 127-164) شامل مطالبی است که عنوان برخی از آنها ذکر می‌شود: سه‌راه شترگلو، میدان شمس‌العماره، بازار مفت‌برها، سنگکی بازار کنار خندق، کله‌پزی، حکایت کله‌خوری فرمانفرما، آجیل‌فروشی کنار خندق، قصۀ پیر خارکن و آجیل مشکل‌گشا، عطاری سلیمان میرزا وزیر فرهنگ، قحطیها، آب شهر، ماده‌تاریخ، سجل‌احوال، شناسنامه و جز اینها. 
ترتیب فصلهای کتاب در جلد سوم و چهارم تغییر کرده، و بر مبنای ماههای سال قمری و مناسبتها و آیینهای هر ماه است. جلد سوم بیشتر دربارۀ مسائل مذهبی و اعتقادات دینی مردم قدیم است و به موضوعاتی همچون مجالس روضه و مولودی، آداب ازدواج، جن و پری و ادعیه‌های مختلف، مرگ و آداب مربوط به اموات، ماه رمضان، سحر، افطار و خوراکیهای معمول آن ایام اختصاص دارد؛ در پایان نیز شرح وقت‌گذرانیها و تفریحهای مشروع و نامشروع مردم آن روزگار تهران آمده است. 
بخش اندکی از آغاز جلد چهارم در شرح آداب و باورهای مربوط به ماههای شوال، ذیقعده و ذیحجه (4 / 9- 49) است و پس از آن، فروردین و نوروز به‌تفصیل وصف می‌شود (4 / 51-143). دیگر موضوعات کمی ناهمخوان این جلد عبارت‌اند از: علوم غریبه (4 / 162-252)، گذران اوقات شبانه‌روز (4 / 277- 398)، روابط عمومی تهرانیها (4 / 399-556) قیافه‌شناسی و مردم‌شناسی (4 / 556-624). شهری در این جلد، بیشتر به فرهنگ عمومی مردم تهران پرداخته است. نقل برخی از افسانه‌های رایجی که برای کودکان آن زمان نقل می‌شده، مانند سنگ صبور، ماه‌پیشونی و خاله‌سوسکه، آن‌هم با همان حال‌و‌هوا و از زبان مردم آن روزگار، جذابیت خاصی به این جلد از کتاب داده است (4 / 361-396). 
سراسر جلد پنجم کتاب آشپزی و غذاهای مردم تهران را در بر دارد و 4 بخش عمده را شامل می‌شود: 1. غذاها و دستور پخت آنها (5 / 29-174)، 2. شربتها و افشره‌ها (5 / 176-191)، 3. خواص خوراکیها (5 / 193-472) و 4. دستوراتی در حفظ سلامت (5 / 475-492). قسمت مهم جلد پنجم کتاب «بخش سوم» است که شهری همچون طبیبی سنتی به وصف انواع خوراکیها و آشامیدنیها و داروها پرداخته، و منافع و مضرات هر یک را برشمرده است. ترتیب الفبایی که در تدوین این بخش لحاظ شده است، خواننده را در یافتن مطلب یاری می‌کند. 
نثر شهری در طهران قدیم، باوجود پختگی و شیوایی، به‌طور آشکاری متأثر از زبان گفتاری است و آنچه بیش از همه در نوشتۀ او خودنمایی می‌کند، طنز و تعریض و گاه کنایه‌هایی است که نه‌تنها تصویر بهتری از جامعۀ آن روزگار ارائه می‌دهد، بلکه مخاطب را نیز در خواندن کتاب مصمم‌تر می‌کند. این طنز گاه در قالب حکایاتی بیان می‌شود که شهری به مناسبت هر موضوع روایت می‌کنـد (نک‍ : 1 / 136، 362-363، 2 / 279، 403، 4 / 176-177). گاه شهری جملات طنز و تعریض‌گونه‌ای در خلال و یا پایان موضوع و یا داستانی جدی می‌آورد؛ برای نمونه در پایان حکایت شیخ رضا کتاب‌فروش ــ که در ثروت سرآمد روزگار، و در خست بی‌نظیر بوده، پس از مرگ همۀ دارایی‌اش به خواهرزادۀ فقیرش می‌رسد که پیش‌از‌آن در پشت دکانها و سکوی مسجد می‌خوابید ــ می‌نویسد: «دارایی و گردآوری‌ای که پس از مرگش یکی پس از دیگری به تاراج رفته، صرف عرق چکیده و شراب رسیده و خرج نغمۀ تار و عشوۀ یار شده، ثمره‌شان خیر روح پرفتوح او شده! رندان سینه‌چاک و قلندران بی‌باک اطرافیان وارثش، جامها را به سلامتی او به ‌سر، و مهوشان را به یاد او به بر کشیده، فشار مقعد سگ و متلکهای آبدار و دشنامهای چارواداری و جفنگهایِ ما می‌خوریم تو آن دنیا حسرتش را بخور؛ شلغم را گفته‌اند و بویش، و ثواب طهارت قوس را نثار او بکنند» (3 / 273، برای نمونه‌های دیگر، نک‍ : 2 / 429، 3 / 310-311، 408، 4 / 111). 
از دیگر ویژگیهای نثر شهری به‌کارگیری گستردۀ کلمات و واژگانی است که در دوران قاجار در تداول عامه رواج داشته، و امروزه معانی برخی از آنها بر ما پوشیده است. شهری در هر صفحه و به مناسبت موضوع، از این واژگان بهره برده، و معنی هریک را در ذیل همان صفحه ارائه کرده است؛ برای نمونه: «لاوک: ظرفی چوبی مانند لگن» (1 / 202)، «اُرمکی: پارچه‌ای از جنس پنبه به رنگ خاکستری یا فلفل‌نمکی» (1 / 338) و «خاله‌قضی: دخترخاله» (3 / 69). زیرنویس صفحات تنها به معانی لغات قدیم و گفتاری محدود نمی‌شود، بلکه توضیح باورها، شرح وقایع، معرفی اعلام و ذکر نمونه‌ها و شواهد تاریخی مربوط به متن را نیز در بر می‌گیرد. بی‌شک زیرنویسهای کتاب در توفیق این اثر نقش بسزایی داشته است. 
شهری گاه به مناسبت، رنگ‌و‌بوی شاعرانه و ادبی به نثرش داده، و در این نمونه نیز به‌خوبی از عهدۀ کار برآمده است. او ضمن شرح دورۀ پیری و سیاه‌روزی اشخاصی که به هنگام کودکی و جوانی به رقاصی و اداواصول زنانه می‌پرداخته‌اند، می‌نویسد: «همان ماه‌پارگانی که با تابه‌تاکردن ابروان، خنجر بر جگر مرد و زن می‌نشانیدند و با پریشان‌ساختن هر زلف، مجلسی را پریشان ساخته، هر لگدی که به زمین می‌کوفتند، دلها را لگدمال و هر دستی که برمی‌افشاندند، دست ردی بود که بر سینه‌سوختگان می‌زدند. صدای زنگ میان انگشتانشان زنگ خطری بود که جانها را به تب‌و‌تاب می‌انداخت ... یابوی گر و مرغ آبله‌زدۀ پرریخته‌ای شده‌اند که آشنایان از دیدنشان راه عبور کج نموده، دیده معوج می‌کنند» (2 / 60، نیز نک‍ : 153، 3 / 273، 4 / 158- 159). 
اعتقادات و باورهای مردم در هر صفحه و سطربه‌سطر این کتاب مشاهده می‌شود؛ این گستردگی و اشتمال عمومی آداب و آیینها در سراسر کتاب، گزینش فصلی بر فصلی دیگر یا ترجیح بخشی یا جلدی از این کتاب را ناممکن می‌کند. 
فهرست دیگر موضوعات مهم کتاب عبارت است از: خندق تهران، محل اجتماع طبقات پست اجتماعی مانند فاحشه‌ها، کفن‌دزدها و صوفی‌نمایان (1 / 23-30)؛ حمام و متفرعات آن، از شکل معماری تا اعمال و مراحل مختلف آن، به‌تفصیل (1 / 470-551)؛ گردهماییهای اجتماعی، از مسجد و روضه گرفته تا نمایشها و رقص اطفال (2 / 42-186)؛ بازارها و فرایند دادوستد (2 / 194-264)؛ طب و طبابت (2 / 265-284)؛ محرم و مراسم عزاداری، از روضه و منبر گرفته تا دسته و قمه‌زنی (2 / 352-430)؛ ازدواج و کلیۀ مباحث مربوط به آن مانند خواستگاری، بله‌بران، عقدکنان، حمام عقد، جهازکشان، آبستنی، زایمان و شیردادن (3 / 39-183)؛ مرگ و مسائل مربوط به قبر و مراسم تدفین (3 / 244-280)؛ ماه رمضان و آیینهای روزه‌داری (3 / 284-331)؛ مراسم نوروز، از خانه‌تکانی و سبزه‌انداختن تا هفت‌سین، حاجی‌فیروز و سیزده‌به‌در (4 / 51-160)؛ علوم غریبه و انواع فال‌گیری (4 / 162-233)؛ و عقاید و آداب زندگی مردم تهران (4 / 466-555). 
باآنکه عنوان طهران قدیم در نگاه نخست، چنین به ذهن خواننده متبادر می‌کند که مطالب کتاب تنها به این خطۀ جغرافیایی محدود می‌شود، ولی تأمل دقیق در این اثر، شمول و فراگیری بسیاری از مطالب کتاب را در سراسر ایران آن روزگار نشان می‌دهد و ازاین‌رو ست که بی‌اغراق، طهران قدیم را می‌توان دائرةالمعارف فرهنگ عامۀ ایران در پایان دورۀ قاجار و عصر پهلوی دانست. 

مآخذ

تقی‌زاده، صفدر، «یادی از جعفر شهری، راوی تهران قدیم»، دنیای سخن، تهران، 1378 ش، شم‍ 88؛ حـدادی، نصرالله، «راوی طهران قدیم هم رفـت»، جهـان کتاب، تهران، 1378 ش، س 4، شم‍ 19-22؛ همو، «طهران شهـری و تهران پـاکزاد»، بخارا، تهران، 1383 ش، شم‍ 35-36؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1383 ش.

محمدابراهیم ایرج‌پور