طوطی نامه

20. داستان پادشاه و دیدن خوشه‌های گندم و 3 برادر مزارع (نخشبی، 399)، مطابق تیپ 726 آرنه ـ تامپسون: 3 برادر فرتوت. در ضمنِ این داستان، داستانی نقل می‌شود که مطابق تیپ C926 همان، به نـام قضاوت سلیمـانی است (نک‍ : مارتسلف، همان، 149، 180). این داستان با روساختی متفاوت، در جامع الحکایات نسخۀ آستان قدس رضوی (چ خدیش، 536-541) و جامع الحکایات نسخۀ کتابخانۀ ملی تاجیکستان نیز آمده است. 
21. داستان دختر قیصر روم که به تدبیرْ پاک‌دامنی خود را ثابت کرد (نخشبی، 405)، با روساختی متفاوت در لمعة ‌السراج، از زبان بختیار برای پادشاه نقل می‌شود (ص 233 بب‍‌ ). این روایت همچون طوطی‌نامه، دیدگاهی ضد زن دارد و با اشعار و جملات ضد زن آمیخته شده است. روایتی دیگر از آن و متناسب با ادب عامه در بختیارنامه آمده است (2 / 96-115) و دیدگاهی متفاوت دارد و از زنان به داشتن درایت و تدبیر یاد می‌کند (در این‌باره، نک‍ : محمدحسنی، 162-164).
22. از داستان مرد دمشقی که گنجشک از دست وی به طلسم و حیلت رفته بود (ثغری، 93)، روایتهای متفاوتی در منابع فارسی و عربی آمده است که ازجمله می‌توان به روایتهای آن در مثنوی مولوی (دفتر 4 / 555)، کیمیای سعادت (غزالی، 2 / 638)، الٰهی‌نامۀ عطار (ص 278- 279)، بلوهر و بیوذسف (نظام، 230-233)، داستانهای محبوب ‌القلوب از میرزا برخوردار فراهی (ص 301-302)، جامع التمثیل هبله‌رودی (ص 593- 598)، روایتی از دولتشاه سمرقندی دربارۀ یکی از شاعران سدۀ 8 ق (ص 230-231)، و نیز روایتهای موجود در احیـاء علوم الدین، جوامـع الحکایات، حلیة ‌الاولیا و نثر الدر اشاره کرد (نک‍ : فروزانفر، 144-145؛ جعفری و وکیلیان، 203). افزون‌بر اینها باید روایتهای شفاهی آن همچون روایتی که در میان کردهای ارمنستان ضبط شده (سسیل، 320-321)، روایـاتی که صبحی بدان اشاره کرده است (عمو نوروز، 99-100) و روایت کتابخانۀ ملی تاجیکستان (نک‍ : امانف، 248) را یادآوری کرد. این افسانه با عنوان 3 پند پرنده (پند روباه) با شمارۀ 150 در فهرست آرنه ـ تامپسون طبقه‌بندی شده است.
23. داستان امان‌دادن شیری مر گوسپندی را (ثغری، 143)، مطابق کد A111 آرنه ـ تـامپسون: گرگ به بهـانه‌ای بره را می‌خورد، و روایتهای شفاهی از آن نیز ثبت شده است (نک‍ : مارتسلف، طبقه‌بندی، 62-63؛ انجوی، تمثیل ... ، 1 / 53-54). 
24. داستان پادشاهزادۀ هریو و اژدها، یا باز دولت و کشته‌شدن به دست پادشاه (ثغری، 128؛ «چهل‌طوطی»، 1011؛ چهل‌طوطی، چ بگدانف، گ 8؛ همان، چ فقیر، گ 8؛ همان، چ نهضت، 5-7؛ حکایت شیرین، 6- 8)، که در انوار سهیلی (کاشفی، 420-423)، هزارویک‌شب (1 / 30-33)، جامع التمثیل (هبله‌رودی، 850-854) و جوامع الحکایات عوفی (3(2) / 599-601) با اندکی اختلاف نقل شده است. روایتهای شفاهی این داستان در ایران ثبت شده است (جعفری، روایتها، 121-123؛ انجوی، قصه‌ها، 2 / 169-174). مارتسلف ضمن اشاره به چند روایت شفاهی از این افسانه، آن را با کد C178 و با عنوان باز مانع خوردن زهر می‌شود، مشخص کرده است (همان، 70). همچنین روایتی از این داستان، در یکی از اشعار استسیخوروس، شاعر سیسیلی یونان، آمده است (چادویک‌‌، 1 / 537).
25. داستان جفای زنی با شوی خویش بعد از ممات او (ثغری، 202)، در جامع التمثیل (هبله‌رودی، 436-441) و زینت المجالس (حسینی، 681) نیز آمده است. همچنین روایت دیگری از این داستان، با روساختی متفاوت، در جامع الحکایات نسخۀ کتابخانۀ گنج‌بخش پاکستان آمده است (چ جعفری، 321).
26. داستان پادشاه و وزیر و نیرنگ درویش («چهل‌طوطی»، 1031؛ چهل‌طوطی، چ بگدانف، گ 52؛ همان، چ فقیر، گ 80؛ همـان، چ نهضت، 41-42؛ حکایت شیرین، 55-60) در طوطی‌نامه به گونه‌ای دیگر آمده است (نخشبی، 371؛ ثغری، 518)؛ مطابق با کد 678 آرنه ـ تامپسون، شاه روح خـود را به یک طوطی منتقل می‌کند (مارتسلف، همان، 142). محجوب ریشۀ این داستان را در منابع هندی نشان داده است (ص 437). 
27. داستان مرغ سعادت یا حکایت زن خارکش («چهل‌طوطی»، 1023؛ چهل‌طوطی، چ بگدانف، گ 34؛ همان، چ فقیر، گ 31؛ همان، چ نهضت، 16-23؛ حکایت شیرین، 26-40) که روایتی دیگرگون با روساختی متفاوت از آن در طوطی‌نامه با عنوان داستان زاهد و زن او و حکایت مرغ هفت‌رنگ آمده است (نخشبی، 425)، مطابق با کد 567 فهرست آرنه ـ تامپسون: مرغ سعادت و دو برادر. این داستان در جامع التمثیل نیز آمده (هبله‌رودی، 693-707)، و در روایتهای شفاهی، با تفاوتهای فراوان نقل شده است (نک‍ : انجوی، قصه‌ها، 1 / 178-192؛ سادات، 121-125؛ میهن‌دوست، سمندر ... ، 37-40؛ نیز نک‍ : مارتسلف، طبقه‌بندی، 134-135). 
28. داستان شاهزادۀ آواره («چهل‌طوطی»، 1012؛ چهل‌طوطی، چ فقیر، گ 10؛ همان، چ نهضت، 5- 9؛ همان، چ بگدانف، گ 11؛ حکایت شیرین، 8-14) که در جامع الحکایات نسخۀ کتابخانۀ گنج‌بخش پاکستان (چ جعفری، 371) و جوامع الحکایات عوفی (1(2) / 379-391) نیز دیده می‌شود. 

29. داستان پشیمانـی دختـر پادشاه حلب (چهل‌طوطی، چ فقیر، گ 45؛ همان، چ نهضت، 23- 29؛ حکایت شیرین،40-47) که به صورت داستانی مستقل در جامع الحکایات نسخۀ کتابخانۀ گنج‌بخش پاکستان آمده است (چ جعفری، 251).
30. داستان پیر بی‌خواب (چهل‌طوطی، چ فقیر، گ 59) که روایتی مفصل‌تر و متفاوت از داستان سنه و پسر دهقان (نخشبی، 80؛ چهل‌طوطی، چ نهضت، 31-32؛ حکایت شیرین، 49-52) است و ساختاری داستان‌درداستان دارد. یکی از داستانهای فرعی این افسـانـه، مطابق بـا کد 418‘1 آرنـه ـ تامپسون، «حیلـه در قسم» است (مارتسلف، همان، 216-217). همچنین در این داستان بن‌مایۀ زبان اشاره‌ای یا رمزی وجود دارد که در روایتهای متفاوت تیپ A516 آرنه ـ تامپسون: زبان نشانه‌ای شاهزاده خانم، وارد شده است (همان، 514). روایتهایی از آن در اصفهان (امینی، 112-115) و مازندران (سادات، 55-60) نیز ثبت شده است. این بن‌مایه در یکی از افسانه‌های هزارویک‌شب (شبهای 110-130) نیز وجود دارد (1 / 421-467).
افزون‌بر آنچه گفتـه شد، در برخی از داستانهای طوطی‌نامه‌ها، بن‌مایه‌هایی به چشم می‌خورد که در داستانهای ادب عامه و افسانه‌های شفاهی پرتکرارند. برای مثال می‌توان به بن‌مایۀ شکار آهو یا گورخری که قهرمان داستان را به سوی خود می‌کشاند، در داستان پشیمانی پادشاه دمشق (چهل‌طوطی، چ فقیر، گ 26؛ همان، چ نهضت، 7؛ حکایت شیرین، 20-24) اشاره کرد. این مضمون در دیگر داستانهای ادب عامه نیز پرتکرار است (برای نمونه، نک‍ : ارجانی، 1 / 7؛ جامع الحکایات، چ جعفری، 96؛ چهاردرویش، 154-155). 
بن‌مایۀ آشنایی، یا نشانه‌دادن با انگشتری در داستان پشیمانی زن سلیم (چهل‌طوطی، چ فقیر، گ 87؛ همان، چ نهضت، 37- 38؛ حکایت شیرین، 65) مضمون بسیار کهنی است که در شاهنامه هم آمده است؛ رستم انگشتری خود را در شکم مرغی می‌گذارد و آن را به دست منیژه، برای بیژن می‌فرستد (فردوسی، 3 / 374-375؛ نیز نک‍ : ارجانی، 1 / 10). این بن‌مایه در برخی افسانه‌های شفاهی، ازجمله در برخی روایتهـای ایرانـی، کـد B425 آرنه ـ تامپسون: «دامادی که حیوان است»، نیز آمده است (نک‍ : مارتسلف، طبقه‌بندی، 98-100). 
بن‌مایۀ طلابرداشتن دختر از منزل پدر، هنگام فرار با معشوق (پسرعمو) در داستان دختر با پسرعمویش («چهل‌طوطی»، 1019؛ چهل‌طوطی، چ فقیر، گ 19؛ همان، چ نهضت، 10؛ همان، چ بگدانف، گ 24؛ حکایت شیرین، 15)، در دیگر داستانهای عامیانه نیز دیـده می‌شود (ارجانـی، 1 / 40-45؛ قس: شخصیت دختر پادشاه در روایتـی از تیپ A465 آرنه ـ تـامپسون: پـادشاه حسود، نک‍ : نادری و موحدی، 61-72؛ وکیلیان، 139-152). 
بن‌مایۀ پوشیدن لباس مبدل در داستان شاهزادۀ آواره («چهل‌طوطی»، 1012؛ چهل‌طوطی، چ فقیر، گ 10؛ همان، چ نهضت، 8؛ همان، چ بگدانف، گ 11) یکی از بن‌مایه‌های رایج تکراری در داستانها و افسانه‌های ایرانی است (نک‍ : ه‍ د، ادبیـات داستانـی)؛ بـرای نمونـه می‌توان بـه جامۀ مبـدل پـوشیدن سمک (ارجانی، 1 / 135)، چادرپوشیدن اسکندر برای راه‌یافتن نزد مادرش ناهید (ابوطاهر، 1 / 416) و چادرپوشیدن فیروزشاه برای رفتن به خانۀ عیاران اشاره کرد (بیغمی، 189، 192). 

ب ـ مثلها و بـاورها

جواهر الاسمار همچون دیگر کتابهایی که به نثر فنی و مصنوع نگاشته شده‌اند، مشحون از ابیات و مَثَلهایی به زبان عربی است؛ در صورتی که این میزان در طوطی‌نامۀ نخشبی به نصف کاهش یافته است و در چهل‌طوطیها که به ادبیات عامه و زبان گفتاری نزدیک‌ترند، به‌ندرت وجود دارد. اما شمار فراوانی از مثلهای فارسی نیز در این متون وجود دارد که از جملۀ آنها می‌توان به این مثلها اشاره کرد:
زهر افعی هم به سوختن افعی فرونشیند (نخشبی، 47)، نقدْ رهاکردن و نسیه را چسبیدن (همو، 150)، بـرکت در حرکت باشد (همو، 185، 235)، طاووس را هم پر طاووس وَبال شود، روباه را هم موی روباه نکال گردد (همو، 266)، سگ قیمت قلاده چه داند و خر لذت لوزینه چه شناسد (همو، 339)، آمدم بهتر کنم، بدتر شد («چهل‌طوطی»، 1017)، سالی که نکو ست از بهارش پیدا ست (همان، 1019)، جا تر است و بچه نیست (همانجا)، حق به حق‌دار رسید (همان، 1028)، چه خوش بود که برآید به یک کرشمه دو کار (همان، 1029)، از دل برود هرآن‌که از دیده برفت (ثغری، 37)، از اینجا رانده و از آنجا مانده (همو، 43)، هرچه در آینه جوان بیند / پیر در خشت خام آن بیند (همو، 84)، تا کور شود هرآنکه نتواند دید (همو، 162)، جوینده یابنده بود (همو، 154)، خون حق هرگز نخسبد (همو، 101). 
همچنین می‌توان به برخی باورهای عامیانه در طوطی‌نامه‌ها اشاره کرد؛ برای مثال، باور دربارۀ آفرینش گربه از دماغ شیر که در منـابع تفسیری هم آمـده است (ابوالفتوح، 10 / 266؛ نیز نک‍ : بلعمی، 1 / 99)؛ باور به وجود برخی موجودات دریایی، همچون تِنّین که «در سالی یک‌بار سر خود جایی استوار کند و دنب خود را جایی و خود را جانب هوا دارد ... هرکه از دور بیند تصور کند که قوس قزح است» (نخشبی، 105) که در عجایب المخلوقات نیز بدان به‌عنوان «ثعبان بحری» اشاره شده است (نک‍ : طوسی، 617)؛ باور به وجود ققنوس (ثغری، 175)؛ باور به اختراع علم موسیقی (همو، 176)؛ باور به حوض قاضی که گونه‌ای «وَرِ» سرد است و ناپاکان را در خود فرومی‌برد، در داستانهای نجار و خیاط و مولا و تراشیدن آدم و هنرنمودن و داستان پیر بی‌خواب (چهل‌طوطی، چ فقیر، گ 58، 60).

ج ـ آداب‌ورسوم

در برخـی مـوارد، طوطی‌نامه‌هـا اطلاعاتـی دربارۀ رسوم و فرهنگ مردم به دست می‌دهند؛ برای مثال به اینها می‌توان اشاره کرد: رسم شرط‌بندی (نخشبی، 95)؛ رسم گرودادن برای وفای به عهد («چهل‌طوطی»، 1017)؛ وجود برخی احکام اسلامی در برخی تحریر‌های متأخر، همچون صیغه‌خواندن، برای ارتباط میان زن و مرد (چهل‌طوطی، چ فقیر، گ 47)؛ احکامی در خصوص مجازات زن و مرد بیگانه‌ای که با یکدیگر مباشرت کرده‌اند (نخشبی، 220). 
همچنین از خلال طوطی‌نامه‌ها می‌توان به برخی آداب اجتماعی رایج در فرهنگ مردم دست یافت؛ برای مثال، در جواهر الاسمار، طوطی سخن‌دان دربارۀ مردان و زنان خصایصی برمی‌شمرد و به‌عنوان رفتارهای‌ اجتماعی نیک از آن یاد می‌کند (ثغری، 178-180)؛ یا به آداب شاهی و کشورداری اشاره دارد که از زبان گربه خطاب به شیر نقل می‌شود (همو، 186-187).

مآخذ

آل‌احمد، شمس، «جستاری دربارۀ طوطی‌نامه»، ادبیات داستانی، تهران، 1373 ش، شم‍ 22؛ همـو، مقدمه بـر طوطی‌نامه (جـواهر الاسمـار) (نک‍ : هم‍‌ ، ثغری)؛ ابوطاهـر طرسوسی، داراب‌نامه، به کوشش ذبیح‌الله صفا، تهران، 1356 ش؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، 1368 ش؛ ارجانی، فرامرز، سمک عیار، به کوشش پرویز خانلری، تهران، 1362 ش؛ الیاسی‌پور، عزیز، «مقایسۀ تطبیقی جواهر الاسمار و طوطی‌نامه»، کاوش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی، یزد، 1390 ش، شم‍ 23؛ امینی، امیرقلی، سی افسانه از افسانه‌های محلی اصفهان، تهران، 1339 ش؛ انجـوی شیرازی، ابوالقاسم، تمثیل و مثل، تهـران، 1352 ش؛ همو، قصه‌های ایرانی، تهران، 1353 ش؛ همو، گل بومادران، تهران، 1394 ش؛ انزابی‌نژاد، رضا، «بحثی گذرا در ادبیات عامه؛ تحلیلی گذرا در طوطی‌نامه‌ها»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، تبریز، 1354 ش، شم‍ 115؛ بختیـارنـامه، به کوشش ذبیح‌اللٰه صفـا، تهـران، 1347 ش؛ بلعمـی، محمد، تاریخ‌نامۀ طبری، به کوشش محمد روشن، تهران، 1378 ش؛ بیغمی، محمد، فیروزشاه‌نامه، به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری، تهران، 1388 ش؛ ثغری، عماد، طوطی‌نامه (جواهر الاسمار)، به کوشش شمس‌الدین آل‌احمد، تهران، 1385 ش؛ جامع ‌الحکایات، به کوشش پگاه خدیش و محمد جعفری (قنواتی)، تهران، 1390 ش؛ همان، به کوشش محمد جعفری (قنواتی)، تهران، 1391 ش؛ جعفری (قنواتی)، محمد، روایتهای شفاهی هزارویک‌شب، تهران، 1384 ش؛ همو، قصه‌ها و افسانه‌هایی از گوشه‌وکنار ایران، تهران، 1386 ش؛ همو و احمد وکیلیان، مثنوی و مردم، تهران، 1394 ش؛ چادویک، ه‍ . مونرو و ن. کرشاو چادویک، رشد ادبیات، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1376 ش؛ چهاردرویش، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، 1395 ش؛ «چهل‌طوطی»، ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری و محبوبه حیدری، تهران، 1391 ش، ج 2؛ چهل‌طوطی، به کوشش ل. بگدانف، پاریس، 1927 م؛ همان، مورخ 1264 ق، چ تصویری، به کوشش عبادالله فقیر؛ همان، نهضت شرق، تهران، 1345 ق؛ حسینی، محمد، زینت المجالس، تهران، 1342 ش؛ حکایت شیرین‌عبارت چهل‌طوطی، چ سنگی، موجود در کتابخانۀ مرکز، شم‍ 755‘4؛ حکمت، علی‌اصغر، مقدمه‌ بر هزارویک‌شب (هم‍‌ )؛ دریای اسمار، ترجمۀ کهن کتاسرت ساگر، ترجمۀ مصطفى خالق‌داد عباسی، به کوشش تاراچند و امیرحسن عابدی، دهلی نو، 1375 ش / 1997 م؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة ‌الشعرا، به کوشش ادوارد براون، کیمبریج، 1318 ش؛ دهلوی، امیر خسرو، هشت‌بهشت، به کوشش جعفر افتخار، مسکو، 1972 م؛ سادات اشکوری، کاظم، افسانه‌های اشکور بالا، تهران، 1352 ش؛ سسیل، اردیشانه و سسیله سسیل، افسانه‌های کردان، ترجمۀ امیرحسین اکبری شالچی، تهران، 1386 ش؛ سلیمی، هاشم، چیروک (افسانه‌ها و قصه‌های کردی)، تهران، 1390 ش؛ شیخ‌ بهایی، محمد، دیوان کامل، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1361 ش؛ صبحی مهتدی، فضل‌الله، افسانه‌های کهن، تهران، 1334 ش؛ همو، عمو نوروز، به کوشش حمیدرضا خزاعی، مشهد، 1383 ش؛ طوسی، محمد، عجایب المخلوقات، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1345 ش؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، الٰهی‌نامه، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1387 ش؛ عوفی، محمد، جوامع الحکایات، به کوشش امیربانو امیری فیروزکوهی (مصفا)، تهران، 1386 ش؛ غزالی، محمد، کیمیای سعادت، تهران، 1319 ش؛ فراهی، میرزا برخوردار، داستانهای محبوب القلوب، به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، 1373 ش؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران، 1386 ش؛ فروزانفر، بدیع‌الزمان، احادیث و قصص مثنوی، تهران، 1381 ش؛ قاضی، ابوالفضل، آورده‌اند که ... ، تهران، 1379 ش؛ قتالی، عبدالجلیل، هفتاد افسانه از افسانه‌های بندر خمیر (هرمزگان)، شیراز، 1389 ش؛ کاشفی، حسین، انوار سهیلی، به کوشش محمد روشن، تهران، 1388 ش؛ کریستن‌سن، آرتور، نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران، 1383 ش؛ کلیله و دمنه، ترجمۀ نصرالله منشی، به کوشش مجتبى مینوی، تهران، 1345 ش؛ گری، ج. ا. ب.، قصه‌ها و افسانه‌های مردم هند، ترجمۀ ابراهیم اقلیدی، تهران، 1383 ش؛ لمعة السراج لحضرة ‌التاج (بختیارنامه)، به کوشش محمد روشن، تهران، 1348 ش؛ مارتسلف، اولریش، تصویرسازی داستانی در کتابهای چاپ سنگی فارسی، ترجمۀ شهروز مهاجر، تهران، 1393 ش؛ همو، «چهل‌طوطی»، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به کوشش اسماعیل سعادت، تهران، 1386 ش، ج 2؛ همو، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1371 ش؛ مجتبائی، فتح‌الله، «داستانهای هندی در ادبیات فارسی»، اطلاعات حکمت و معرفت، تهران، 1394 ش، س 10، شم‍ 2؛ همو و غلامعلی آریا، مقدمه بر طوطی‌نـامه (نک‍ : هم‍ ، نخشبی)؛ محجوب، محمدجعفر، ادبیـات عـامیانۀ ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، 1387 ش؛ محمدحسنی صغیری، زهرا، مقایسۀ نقش زن در داستانهای ادبیات عامه با داستانهای ادبیات کلاسیک فارسی ... ، پایان‌نامۀ دکتری، دانشگاه شهید چمران، اهواز، 1396 ش؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1351 ش؛ منزوی، فهرستواره؛ مولوی، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، 1382 ش؛ میهن‌دوست، محسن، اوسنه‌های خواب و درنگی تحلیلی و نظری در آنها، تهران، 1380 ش؛ همو، اوسنه‌های عاشقی، تهران، 1378 ش؛ همو، باکره‌های پریزاد: دفتری از اوسانه‌های خراسان، تهران، 1378 ش؛ همو، سمندر چل‌گیس، تهران، 1352 ش؛ نادری، افشین، نمونه‌هایی از قصه‌های مردم ایران، تهران، 1383 ش؛ همو و سعید موحدی، شوقات (قصه‌های مردم استان مرکزی)، تهران، 1380 ش؛ نخشبی، ضیاءالدین، طوطی‌نامه، به کوشش فتح‌الله مجتبائی و غلامعلی آریا، تهران، 1372 ش؛ نظام تبریزی، علی، بلوهر و بیوذسف، به کوشش محمد روشن، تهران، 1381 ش؛ وکیلیان، احمد، قصه‌های مردم، تهران، 1379 ش؛ هبله‌رودی، محمدعلی، جامع ‌التمثیل، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، 1390 ش؛ هزارویک‌شب، تهران، 1337 ش؛ نیز: 

Aarne, A. and S. Thompson, The Types of International Folktales, ed. H. J. Uther, Helsinki, 2004; Amonov, R., Afsonakhai Khalgi Tojik, Dushanbe, 2001
زهرا محمدحسنی صغیری