طرائف الظرائف

طَرائِفُ الظَّرائِف، کتابی مشتمل‌بر حکایات و لطایف تعلیمی از جهانگیر میرزا، فرزند سوم عباس میرزا، نایب‌السلطنۀ فتحعلی شاه قاجار. 
جهانگیر میرزا از جملۀ شاهزادگان ادیب و فاضل قاجار بود و به‌سبب بی‌باکی و جسارت، از همان کودکی مورد توجه پدرش قرار گرفت و در ابتدای جوانی، از سوی وی حکومت خوی و سلماس، و فرماندهی لشکریان آن حدود را عهده‌دار شد و روزگاری نیز به حکومت اورمیه مأمور گردید (آرین‌پور، 1 / 187). به گفتۀ خود جهانگیر میرزا، او در دورۀ دوم جنگهای ایران و روس شرکت فعال داشت (نک‍ : تاریخ ... ، 75-77)، و پس از پایان جنگ، سرحدداری حدود اردبیل و تالش و سواحل بحر خزر و حفظ قلعۀ اردبیل با وی بود. پس از فوت عباس میرزا و انتصاب محمد میرزا به ولیعهدی، به اغوای چند تن که بزرگ‌ترین آنها میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام بود، در ربیع‌الاول 1250 / ژوئیۀ 1834، جهانگیر میرزا با 3 برادر دیگرش در تبریز دستگیر، و در قلعۀ اردبیل زندانی شد. چند ماه بعد، مقارن با به‌تخت‌نشستن برادرش محمد شاه به جای فتحعلی شاه، به اغوای همان اشخاص، جهانگیر میرزا را به همراه یکی دیگر از برادرانش کور کردند (همان، 225-230؛ بامداد، 1 / 103- 104). 
پس از قتل قائم‌مقام، محمد شاه نسبت به برادران خود تغییر رأی داده، آنها را از قلعۀ اردبیل آزاد و به تویسرکان فرستاد. هنگامی‌که ناصرالدین شاه به سلطنت رسید، با تدبیر امیرکبیر، جهانگیر میرزا و برادرانش به کارهای دولتی گمارده شدند (همو، 1 / 104). جهانگیر میرزا سرانجام در 1269 ق / 1853 م درگذشت (آرین‌پور، 1 / 188). 
از جهانگیر میرزا، به جز طرائف الظرائف، شماری کتاب به جا مانده است که عبارت‌اند از: ترجمۀ آثار البلاد و اخبار العباد، تاریخ نو، پندنامه، و عروض. از میان این آثار، تنها تاریخ نو، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تصحیح و چاپ شده است (تجلیل، 445، 446). 
جهانگیر میرزا طرائف الظرائف را در 1267 ق، و در تویسرکان تألیف کرده است. به گفتۀ خود مؤلف، وی به تأسی از مجمع الامثال میدانی، کشکول شیخ بهایی و زهر الربیع نعمت‌الله جزایری این کتاب را سامان داده است (نک‍ : گ 2-3). کتاب نثری ساده و روان دارد و گاهی تأثیر زبان گفتاری نیز در آن دیده می‌شود. این موضوع می‌تواند به دو علت باشد: نخست آنکه، جهانگیر میرزا به‌سبب نابینایی، مطالب کتاب را برای کاتب تقریر می‌کرده است، و دوم اینکه، بخش قابل توجهی از کتاب مشتمل‌بر لطیفه و ظریفه است. سادگی کتاب و مطالب آن به گونه‌ای است که یکی از پژوهشگران حدس زده است قصد مؤلف از تألیف آن، تعلیم و تربیت خردسالان بوده است (نک‍ : ملی، 1 / 433). مؤلف کوشش کرده است افکار و دیدگاههای خود را نیز در قالبهای مختلف روایی در آن بیان کند. وی الفاظ و عناوینی متفاوت مانند حکایت، لطیفه، ظریفه، تهجین، نکته، ضحکه، نادره، حقیقه، حکمه و جز اینها را برای این قالبها به کار برده است. این مطالب از لحاظ منبع به دو دستۀ کلی قابل تقسیم‌اند: یک دسته که از منابع گذشتۀ ادبیات فارسی و عربی برگرفته شده‌اند، و دستۀ دیگر حکایاتی مربوط به دورۀ خود جهانگیر میرزا ست. اهمیت کتاب نیز بیش از هرچیز مربوط به قسمت اخیر است؛ ضمن آنکه از حکایات قدیم نیز روایت تازه و بدیعی ارائه داده است، به‌گونه‌ای که خوانندۀ ناآشنا با سوابق این حکایات، تصور می‌کند موضوع این حکایات مربوط به دورۀ مؤلف است (تجلیل، 446). 
طرائف الظرائف جهانگیر میرزا مشتمل بر مصادیقی از فرهنگ مردم ایران است که به برخی از آنها اشاره می‌شود: 
حکایتی مربوط به یکی از کدخدایان معاصر نویسنده که براساس آن 4 برادر به‌صورت خیالی نزد فقهای همدان می‌روند، از آنها فتوا می‌گیرند و به‌صورت خیالی با یکی از خصمان، دعوا می‌کنند و ... (نک‍ : گ 54-61). این حکایت شباهت فراوانی به برخی افسانه‌های طنزآمیز دارد، مانند افسانۀ «خانوادۀ خیال‌باف» (نک‍ : جعفری، 216-217) یـا «خیـالهـای خـام» کـه بـا کد 430‘1 در فهرست آرنـه ـ تامپسون مشخص شده است (مارتسلف، 219)، یا افسانۀ مرد / زن خیال‌بافی که برای یک کوزۀ روغن خیال‌بافی می‌کند (جعفری، 208؛ انجوی،1 / 109) که روایت کتبی آن در تحریرهای متفاوت کلیله و دمنه نیز آمده است (نک‍ : ص 263؛ کاشفی، 416-420). 
روایتی بدیع از افسانۀ «هرکه از بالای درخت نگاه کند، فکر می‌کند همسرش مشغول کار خلاف است»، و یا «درخت سحرآمیز» (نک‍ : جهانگیر میرزا، همان، گ 65- 68). از این افسانه که با کد 423‘1 در فهرست آرنه ـ تامپسون مشخص شده است (مارتسلف، 218)، انجوی چند روایت شفاهی ثبت کرده است (ص 170-171)؛ ضمن آنکه در مثنوی مولوی نیز روایتی از آن وجود دارد (ص 602-603). 
جهانگیر میرزا برای مَثَل «ماست کیسه‌کردن» نیز داستانی نقل کرده است (نک‍ : همان، گ 126- 128) که با داستانهای ثبت‌شده در آثار چاپی (نک‍ : شاملو، دفتر 3 / 2281-2282؛ بهمنیار، 489، نیز حاشیۀ 8) متفاوت است. 
از جملۀ مطالب قابل توجه دیگر در کتاب طرائف الظرائف جهانگیر میرزا، می‌توان به حکایت نقاره‌چی‌باشی شهر ملایر (گ 62-65)، کُردی که زنده درون تابوت گذاشته بودند (گ 42-45)، برگزاری نماز جمعه در تویسرکان به امامت امام‌جمعۀ اصفهان (گ 39-42)، تحریر «لغت‌نامه» توسط یکی از پسران فتحعلی شاه که داعیۀ سلطنت داشت (گ 96-97)، بست‌نشینی یکی از صاحب‌منصبان در شاه عبدالعظیم تا زمان مرگ (گ 109-114)، و حکایاتی دربارۀ احضار ارواح و غیب‌گویی (گ 132-137) اشاره کرد. 
افزون‌بر موضوعات یادشده، کتاب از لحاظ برخی حکایات تاریخی نیز دارای اهمیت است (مثلاً نک‍ : گ 146-176). 
از این کتاب دو نسخه شناسایی شده است: نسخه‌ای در کتابخانۀ ملی با شمارۀ ثبت 445 (نک‍ : ملی، 1 / 433)، و دیگری با شمارۀ 499‘2 که در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (مرکزی، 9 / 1268) نگهداری می‌شود. نسخۀ اخیر شامل 89 برگ است که به‌جز صفحۀ نخست، بقیۀ صفحات 11 سطر دارند. کاتب نسخه شخصی به نام حبیب‌الله میرزا ست و براساس انجامۀ کتاب «در شب یکشنبه غُرّۀ شهر ربیع‌الثانی سنۀ 1288» تحریر شده است (مرکزی، همانجا؛ جهانگیر میرزا، همان، گ 177). 

مآخذ

آرین‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، 1372 ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، تمثیل و مثل، تهران، 1352 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1357 ش؛ بهمنیار، احمد، داستان‌نامۀ بهمنیاری، به کوشش فریدون بهمنیار، تهران، 1361 ش؛ تجلیل، جلیل و زهرا قزلسفلی، «طرائف الظرائـف < معرفی نسخه‌ای گران‌بها از شاهزادۀ قاجار>»، پیام بهارستان، تهران، 1391 ش، س 5، شم‍ 17؛ جعفری (قنواتی)، محمد، قصه‌ها و افسانه‌هایی از گوشه و کنار ایران، تهران، 1386 ش؛ جهانگیر میرزا، تاریخ نو، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1384 ش؛ همو، طرائف الظرائف، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‍ 499‘2؛ شاملو، احمد، کتاب کوچه، حرف ب (افزوده‌های حرف «آ»)، تهران، 1389 ش؛ کاشفی، حسین، انوار سهیلی، به کوشش محمد روشن، تهران، 1388 ش؛ کلیله و دمنه، ترجمۀ نصرالله منشی، به کوشش مجتبى مینوی، تهران، 1345 ش؛ مارتسلف، اولریش، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1371 ش؛ مرکزی، خطی؛ ملی، خطی؛ مولوی، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، 1382 ش.

محمد جعفری (قنواتی)