اذرح

اَذْرُح‌، ناحیه‌ای‌ در غرب‌ اردن كه‌ به‌ سبب‌ چند حادثۀ تاریخی‌ در صدر اسلام‌، شهرت یافت‌. اذرح‌ میان‌ دو شهر معان‌ و پترا (بطرا، البتراء) قرار داشت و از اردوگاههای‌ مهم‌ لشكریان‌ روم به‌شمار می‌رفت‌ و احتمالاً یكی‌ از منزلگاههای‌ كاروانهای‌ تجاری‌ حجاز به‌ سوی‌ شام‌ بود (نك‍ : EI2). در سال‌ 9ق‌ كه‌ پیامبر(ص‌) به‌ همراه‌ سپاهی‌ از مسلمانان‌ به‌ سوی‌ تبوك‌ حركت‌ كرد، با اهالی‌ اذرح‌ و جربا به‌ شرط پرداخت‌ جزیه‌، صلح‌ كرد. متن‌ صلح‌نامه‌ كه‌ در چند مأخذ كهن‌ یاد شده‌ (واقدی‌، 3/ 1032؛ ابن‌سعد، 1/ 290؛ نیز نك‍ : بلاذری‌، فتوح‌، 1/ 81)، ظاهراً تا مدتها بعد همچنان‌ نزد اهالی‌ موجود بوده‌ است‌ (طبری‌، 3/ 108؛ مقدسی‌، 152)، اما با توجه‌ به‌ برخی‌ قراین‌، اصالت‌ متن‌ كنونی‌، اندكی‌ تردیدآمیز به‌نظر می‌رسد (ابوصفیه‌، 1/ 77-79؛ قس‌: EI1). در یك‌ حدیث نبوی‌ نیز به‌نام‌ اذرح‌ تصریح‌ شده‌ است‌ (نك‍ : احمد بن‌ حنبل‌، 2/ 21، 125؛ بخاری‌، 7/ 207). 
حادثۀ دیگری‌ كه‌ موجب‌ شهرت‌ اذرح‌ در تاریخ‌ اسلام‌ شده‌، به‌ دوران‌ خلافت‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌(ع‌) باز می‌گردد. در جنگ‌ صفین كه‌ لشكریان‌ شام‌ به‌ نیرنگ‌ عمرو بن‌ عاص‌، قرآن‌ بر سر نهادند و دو سپاه‌ را به‌ حكمیت‌ فرا خواندند، پس‌ از كشمكشهای‌ فراوان‌، سرانجام‌ میان‌ دو طرف‌، معاهده‌ای امضا شد كه ‌براساس آن‌، نمایندگان دو سپاه‌ ــ ابوموسی‌ اشعری‌ از سوی‌ عراقیان‌ و عمرو بن‌ عاص به‌ نمایندگی‌ شامیان‌ ــ می‌بایست‌ در نقطه‌ای‌ میان‌ حجاز و عراق‌ و شام‌، برای‌ «حكمیت‌» گرد آیند (نك‍ : نصر بن‌ مزاحم‌، 506؛ بلاذری‌، انساب‌، 2/ 335) و ظاهراً اذرح‌ جای‌ مناسبی‌ برای‌ این منظور بود. در برخی‌ گزارشهای‌ دیگر از این‌ معاهده‌، به‌ منطقۀ دومة الجندل‌ و اذرح‌ تصریح‌ شده‌ است‌ (نك‍ : ابن‌ سعد، 3/ 32؛ طبری‌، 5/ 57؛ ابن‌ اعثم‌، 4/ 15). به‌ هر روی‌، پس‌ از جنگ‌ صفین‌ دو حكم‌ با جمعی‌ دیگر از بزرگان‌ اصحاب‌ در اذرح‌ فراهم‌ آمدند (نصر بن مزاحم‌، 546؛ بلاذری‌، همان‌، 2/ 343-351). در شعری‌ نیز كه‌ ذو الرمه‌ (ص‌ 273) در مدح‌ ابوبردۀ بن‌ ابی‌موسی‌ اشعری‌ سروده‌، اشاره‌ به‌ «ایام‌ اذرح‌» كرده‌ كه‌ ناظر به‌ همین‌ ماجراست‌ (نیز نك‍ : یاقوت‌، 1/ 175). 
بنابر برخی گزارشها (طبری‌، 5/ 324؛ ابوعبید، 1/ 130؛ ابن‌خلكان، 2/ 66؛ ذهبی‌، 3/ 146)، امام‌ حسن‌(ع‌) با معاویه‌ در همین‌ مكان‌ صلح‌ كرد؛ ولی با توجه به‌ دیگر مآخذ معتبر ــ كه‌ بنابر آنها مراحل‌ صلح‌، در عراق‌ و به‌ گفتۀ برخی‌ در كوفه‌ انجام‌ شده‌ است‌ ــ این نكته‌ بعید به‌نظر می‌رسد (برای‌ نمونه‌، نك‍ : دینوری‌، 218؛ بلاذری‌، همان‌، 3/ 42-43؛ ابن‌اعثم‌، 4/ 161). 
اذرح‌، همچون مآب‌، معان‌، تبوك‌ و مدین‌ از سرزمین‌ شراه‌ به‌شمار می‌آمد (نك‍ : اصطخری‌، 58؛ مقدسی‌، 136). اما از ویژگیهای‌ جغرافیایی آن‌، مآخذ آگاهی‌ چندانی‌ به‌دست‌ نمی‌دهند. وجود چشمه‌های جوشان‌ آب‌ كه‌ آثار باقی‌ماندۀ آن‌ را وصف‌ كرده‌اند (برونو، I/ 443)، نشان‌ از سرسبزی‌ و خرمی‌ آن‌ منطقه‌ دارد و ظاهراً همین‌ خصیصه‌، بجز اهمیتی‌ كه‌ اذرح‌ به‌ سبب‌ واقع‌ شدن‌ میان‌ حجاز و عراق‌ و شام‌ داشته‌، از وجوه‌ امتیاز آن‌ محسوب‌ می‌شده‌ است‌. با كم‌اهمیت‌ شدن‌ این‌ منطقه‌، در مآخذ، از سدۀ 6ق‌ به بعد، تنها به‌ نام‌ اذرح‌ و برخی‌ وقایع‌ تاریخی‌ مذكور اشاره‌ شده‌ است‌. 

مآخذ

ابن‌ اعثم‌ كوفی‌، احمد، الفتوح‌، حیدرآباد دكن‌، 1391ق‌/ 1971م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفیات‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبرى‌، بیروت‌، دارصادر؛ ابوصفیه‌، جاسر، «المراسلات‌ النبویة مع‌ بعض‌ القبائل‌ العربیة فی‌ جنوبی‌ بلاد الشام‌»، بلاد الشام‌ فی‌ صدر الاسلام‌، به‌كوشش‌ محمد عدنان‌ بخیت‌ و احسان‌ عباس‌، عمان‌، 1987م‌؛ ابوعبید بكری‌، عبدالله‌، معجم‌ مااستعجم‌، به‌كوشش‌ مصطفى‌ سقا، بیروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ احمد بن‌ حنبل‌، مسند، قاهره‌، 1313ق‌؛ اصطخری‌، ابراهیم‌، مسالك‌ الممالك‌، به‌كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1927م‌؛ بخاری‌، محمد، الصحیح‌، قاهره‌، 1315ق‌؛ بلاذری‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، به‌كوشش‌ محمدباقر محمودی‌، بیروت‌، 1394-1397ق‌/ 1974-1977م‌؛ همو، فتوح‌ البلدان‌، به‌كوشش‌ صلاح‌الدین‌ منجد، قاهره‌، 1956م‌؛ دینوری‌، احمد، الاخبار الطوال‌، به‌كوشش‌ عبدالمنعم‌ عامر، قاهره‌، 1960م‌؛ ذوالرمه‌، غیلان‌، دیوان‌، به‌كوشش‌ هنری‌ هیس‌ مكارتنی‌، لندن‌، 1337ق‌/ 1919م‌؛ ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ طبری‌، تاریخ‌؛ مقدسی‌، محمد، احسن‌ التقاسیم‌، بیروت‌، 1408ق‌/ 1987م‌؛ نصر بن‌ مزاحم‌، وقعة صفین‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 1382ق‌/ 1962م‌؛ واقدی‌، محمد، المغازی‌، به‌كوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، 1966م‌؛ یاقوت‌، بلدان‌؛ نیز:

Brünnow, R.E. and A. Domaszewski, Die Provincia Arabia, Strass-burg, 1904; EI1; EI2. 
علی بهرامیان‌