طاق یا جفت

طاقْ یا جُفْت، از بازیهای رقابتی همراه با شرط‌بندی که در نواحی مختلف، نامهای محلی گوناگونی دارد (نک‍ : دنبالۀ مقاله)، اما اصول و قواعد آن تقریباً مشابه است. 

نحوۀ بازی

یکی از شرکت‌کنندگان تعدادی اشیاء کوچک را در مشت خود پنهان می‌کند و از حریف می‌پرسد: «طاق یا جفت؟»، و نفر مقابل باید زوج یا فرد بودن تعداد آن اشیاء را حدس بزند ( لغت‌نامه ... ، ذیل طاق؛ انوری، ذیل طاق و جفت؛ شاملو، حرف الف، دفتر 2 / 78). 
دو یا چند نفر و یا دو گروه می‌توانند طاق یا جفت بازی کنند. در‌صورتی‌که بازی گروهی اجرا شود، از هر گروه نماینده‌ای انتخاب می‌شود و این نماینده‌ها ضمن استفاده از مشورتها و راهنماییهای دیگر افراد گروه، بازی را انجام می‌دهند (صفی‌نژاد، 382؛ محمدی، آیت، 1 / 25-26). از‌آنجایی‌که انجام این بازی به ابزار، وسیلۀ خاص و فضایی ویژه نیاز ندارد، از بازیهای ساده‌ای به شمار می‌آید که در هر شرایطی قابل اجرا ست. اشیاء مورد استفاده در این بازی می‌تواند هر شیء کوچک و در دسترس، از‌جمله سنگ‌ریزه، ریگ، سکه، آجیل، انواع دانه و هسته باشد (شاملو، حرف ب، دفتر 1 / 455-456؛ حاتمی، 69؛ فلور، 27). 
در برخی منابع این بازی مخصوص کودکان دانسته شده (جمال‌زاده، 271؛ ماسه، II / 426؛ محتاط، 2 / 311؛ اخوان، 131)، اما در منابعی دیگر آمده است که نوجوانان و جوانان نیز این بازی را اجرا می‌کنند (صداقت‌کیش، 90). 
برخی هدف از انجام این بازی را برد‌و‌باخت دانسته‌اند که معمولاً به‌صورت شرط‌بندی یا قمار انجام می‌شود ( آنندراج؛ پروین، بازیها ... ، 15). در روستای طالب‌آباد شهرری نیز این بازی در شمار «قمارهای سبک» قرار دارد، که در آن، بیشتر برد‌و‌باخت موردنظر است (صفی‌نژاد، 381، 383). شاملو این بازی را به زمانهایی متعلق می‌داند که افراد وسیلۀ دیگری برای قمار نداشتند. در این موارد، یکی از طرفین بازی شماری از اشیاء همگون را در مشت خود پنهان می‌کند. حریف پس از تعیین مبلغ شرط، حدسش را دربارۀ زوج یا فرد بودن آن اشیاء اعلام می‌کند (همانجا). اما در بسیاری از مناطق، به‌خصوص در مواقعی که کودکان به این بازی می‌پردازند، مبلغ شرط چندان بالا نیست. در این موارد، شرکت‌کنندگان بر سر همان اشیاء و اجناسی که در مشت خود پنهان می‌کنند، به رقابت می‌پردازند؛ به این ترتیب که اگر حریف زوج یا فرد بودن اشیاء را درست حدس بزند، آن اشیاء یا خوراکیها به او تعلق می‌گیرد و در‌صورتی‌که اشتباه حدس بزند، باید به همان میزان به طرف مقابل بدهد (حاتمی، همانجا؛ طباطبایی، 491؛ ماسه، II / 427). گاهی از سکه یا زر به‌عنوان وسیلۀ بازی استفاده می‌کنند که به شرط‌بندی صورتی جدی‌تر می‌دهد (پروین، همانجا). در برخی مناطق، برنده را نه پس از هر بار حدس‌زدن تعداد مهره‌ها، بلکه در انتهای بازی تعیین می‌کنند و کسی که دفعات بیشتری درست حدس زده باشد، به‌عنوان برنده برگزیده می‌شود (محمدی، آیت، 1 / 25). 
بازی طاق یا جفت گاه در برخی جاها، شیوه‌ای برای یارگیری و یا تعیین نفر یا گروه شروع‌کنندۀ بازی است (شاملو، حرف الف، دفتر 2 / 78؛ شریعت‌زاده، 441؛ همایونی، 489؛ محمدی، مهین، 146). برای تعیین فرد یا گروه شروع‌کننده، با 3 ریگ بازی می‌کنند و نحوۀ انجام آن به این صورت است که یکی از افراد دو ریگ را در یک دست خود، و یک ریگ را در دست دیگرش قرار می‌دهد و مشتهایش را در مقابل فرد دیگر می‌گیرد و او باید حدس بزند که در کدام‌یک از مشتهای او دو، و در کدام، یک ریگ قرار دارد. اگر درست حدس بزند، خودش و گروهش شروع‌کنندۀ بازی است، وگرنه گروه دیگر بازی را شروع خواهد کرد (ارشادی، 1033). 
برخی از منابع این بازی را مخصوص پسران دانسته‌اند (صداقت‌کیش، همانجا)، اما در منابعی دیگر آمده است که پسرها و دخترها، هر دو، طاق یا جفت بازی می‌کنند (محمدی، مهین، 145). در اردبیل، طاق یا جفت را «تَک سَن، جوت؟» (تک هستی یا جفت) می‌نامند. در گذشته با گلوله‌های بره‌موم (موم سیاه عسل) بازی می‌کردند و رقابت برای تصاحب همان گلوله‌ها بود؛ اما به‌سبب دست‌به‌دست‌شدن آنها و غیربهداشتی‌بودن این فرایند، این روش بازی با مخالفت و ممانعت خانواده‌ها مواجه شد. در‌حال‌حاضر، برخی از خوردنیهای کوچک مثل فندق، نخود و پسته برای بازی استفاده می‌کنند (محمدی، مهین، 145-146). 
در بیرجند، این بازی را طاقِ جُف می‌نامند که با شرکت دو نفر و به‌وسیلۀ انواع مهره‌ها مانند مهرۀ تسبیح انجام می‌شود. هر جفت مهره را یک تِریک می‌گویند. پس از آنکه فرد مشتش را باز می‌کند، مهره‌ها را دو‌تا دو‌تا می‌شمارند و پیش از شمارش هر جفت، کلمۀ طاق یا جفت را که حریف گفتـه است، تکرار می‌کنند؛ مثلاً به این ترتیب که: یک تریک جفت، دو تریک جفت، و الى آخر؛ با این کار، ضمن اینکه مهره‌ها را می‌شمارند و زوج یا فرد بودن مهره‌ها را مشخص می‌کنند و با تکرار جواب حریف از تقلب‌کردن او جلوگیری می‌کنند (رضایی، 536). 
در برخی نقاط، بازی دیگری مشابه طاق و جفت رایج است. در این بازی، از 3 شیء مختلف استفاده، و شرکت‌کنندگان با توافق برای هرکدام نامی انتخاب می‌کنند. آنگاه یکی از بازیکنان یک شیء را در دست خود پنهان می‌کند و بازیکن دیگر باید حدس بزند که شیء مخفی‌شده کدام است. این بازی را «گیو، گوزل، پندیل» (پروین‌، «بازیها ... »، 556)، در گویش اهالی تربت حیدریه «گو، گزل، پندل» (تهرانچی، 158)، و در دماوند «گو، گُساله یا فِنگِلی» می‌نامند (علمداری، 77). این بازی نیز مانند طاق و جفت، گاه روشی برای یارگیری، و گاه انتخاب فرد شروع‌کنندۀ بازی است (پروین، همانجا). 


مآخذ

 آننـدراج، محمدپادشاه، بـه کـوشش محمد دبیرسیاقـی، تهـران، 1363 ش؛ اخوان، مرتضى، آداب و سنن اجتماعی فین کاشان، کاشان، 1373 ش؛ ارشادی، عیدی‌محمد، فرهنگ بختیاری، تهران، 1388 ش؛ انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، 1382 ش؛ پروین گنابادی، محمد، بازیهای محلی ایران، تهران، 1355 ش؛ همو، «بازیهای محلی در ایران»، سخن، تهران، 1332 ش، س 4، شم‍ 7؛ تهرانچی، محمدمهدی، قند و قروت در مردم‌نگاری تربت حیدریه، مشهد، 1390 ش؛ جمال‌زاده، محمدعلی، فرهنگ لغات عامیانه، به ‌کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1341 ش؛ حاتمی، حسن، بازیهای محلی کازرون، تهران، 1378 ش؛ رضایی، جمال، بیرجندنامه، به ‌کوشش محمود رفیعی، تهران، 1381 ش؛ سعیدی، سهراب، لالاییها، بازیها و سرگرمیهای میناب، تهران، 1386 ش؛ شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، 1387- 1389 ش؛ شریعـت‌زاده، علـی‌اصغـر، فـرهنگ مـردم شـاهـرود، تهـران، 1371 ش؛ صداقت‌کیش، جمشید، بازیهای محلی آباده، تهران، 1360 ش؛ صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، 1355 ش؛ طباطبایی ‌اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، 1381 ش؛ علمداری، مهدی، فرهنگ عامیانۀ دماوند، به کوشش فرهاد فیاض، تهران، 1379 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ محتاط، محمدرضا، سیمای اراک، اراک، چاپخانۀ هما؛ محمدی، آیت و فاطمه محمدی، فرهنگ بازیهای محلی ایلام، تهران، 1383 ش؛ محمدی، مهین و حسن کامرانی، ائل‌لر، اویون‌لار، بی‌جا، 1384 ش؛ همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، 1371 ش؛ نیز: 

Floor, W., Games Persians Play, Washington, 2011; Massé, H., Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938.
علی آخرتی