شرح زندگانی من

شَرْحِ زِنْدِگانیِ مَن، یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه، خاطرات و سرگذشت عبدالله مستوفی (1255- 1329 ش / 1876-1950 م) از دولتمردان دورۀ قاجار و پهلوی اول. عبدالله مستوفی در این کتاب در قالب شرح سرگذشت خود و نیاکانش، به دگرگونیهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اداری ایران روزگار قاجار (1210-1344 ق / 1795-1925 م) می‌پردازد.
خانوادۀ عبدالله مستوفی ازجمله: میرزا اسماعیل مستوفی، پدربزرگش؛ میرزا نصرالله، پدرش؛ و میرزا محمود وزیر، برادرش از ارکان دیوان‌سالاری ایران روزگار قاجار بودند (مستوفی، 1 / 2-3، 26، 152-153، 1880؛ نجمی، 349؛ یوسفی، 2 / 366-367). او به‌عنوان آخرین دیوان‌سالار این دودمان، شرح رویدادهایی را که خود و خاندانش در پدید‌آمدن آنها شرکت داشتند، طی سالهای 1321-1325 ش در 3 جلد نوشت و منتشر کرد (3 / 673).
مطالب کتاب براساس دوره‌های پادشاهی پادشاهان قاجار تنظیم شده‌اند:
جلد اول دربردارندۀ رویدادهای اجتماعی و اداری روزگار آقامحمد خان تا پایان دورۀ ناصرالدین شاه است و به دو بخش جدا از هم قابل تقسیم است. نخست فصولی که با عنوان «اسلاف من» آمده، و مبتنی بر اسناد خانوادگی و شنیده‌های مؤلف دربارۀ سرگذشت خانواده‌اش از آغاز حکومت قاجارها تا میانۀ سلطنت ناصرالدین شاه است، و دیگری، فصولی که با عبارت «شرح زندگانی من در ... » آغاز می‌شوند و مبتنی بر دیده‌های خود مؤلف از کودکی تا زمان نگارش اثر است (نک‍ : 1 / سراسر کتاب).
جلد دوم که به رویدادهای زمان سلطنت مظفرالدین شاه تا قرارداد وثوق‌الدوله با انگلیس اختصاص دارد، شرح زندگانی مؤلف در پادشاهی مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمد شاه قاجار است (نک‍ : 2 / سراسر کتاب).
جلد سوم شامل وقایع نخست‌وزیری وثوق‌الدوله تا آخر مجلس مؤسسان، و خاطرات او در پایان دورۀ قاجار و ظهور پهلوی اول است (نک‍ : 3 / سراسر کتاب). هر‌چند مؤلف تا 1324 ش عهده‌دار امور دیوانی و دولتی بوده است، ولی اثرش با انقراض قاجاریه در 1304 ش به پایان می‌رسد و از بازگویی رویدادهای دورۀ پهلوی سر باز می‌زند (نک‍ : 3 / 672-674).
آنچه در این 3 جلد آمده است، شرح زندگی دودمانی، شرح زندگی فردی و شرح اوضاع اداری ایران در بستر خاطرات شخصی و خانوادگی است (نک‍ : رنج‌کش، 83). 
یادداشتهای مستوفی اثری میان تاریخ‌نگاری و حسب‌حال‌نویسی است که اگر‌چه به‌درستی عنوان «تاریخ اجتماعی و اداری» نام گرفته است، ولی کتابی تاریخی مطابق موازین علم تاریخی‌نویسی نیست (اقبال، 73؛ نیز نک‍ : مینوی، 25-26؛ ناطق، سراسر کتاب؛ قس: رنج‌کش، همانجا). البته مؤلف نیز هرگز چنین ادعایی نکرده است (2 / 163).
خود مؤلف نیز میان خاطره‌نویسی و تاریخ‌نگاری تفاوت قائل است و بر خاطره‌نویسی و نگارش ذهنیات، خواه دیده‌ها و خواه شنیده‌ها، تأکید دارد، نه بر تاریخ‌نگاری (3 / 208؛ نیز نک‍ : یوسفی، 2 / 375-376، 379). منابع اصلی اثر او محفوظات، دیده‌ها، شنیده‌ها، اسناد خانوادگی و دیوانی، و همچنین در پاره‌ای موارد روزنامه‌ها بوده است (2 / 163، 188، 280، 466؛ نیز نک‍ : یوسفی، 2 / 375؛ رنج‌کش، همانجا). مؤلف خود به‌صراحت عدم مراجعه به آثار مکتوب را یادآوری می‌کند (1 / 59؛ نک‍ : مینوی، 25) و شیوۀ کار اهمیت‌دهندگان به اسناد و نسخه‌های خطی در تاریخ‌نگاری را نمی‌پسندد. او در مستندات تاریخی ارزش مهمی برای منابع روایی و تاریخ شفاهی قائل است و سرچشمۀ مستندات مکتوب کتابهای تاریخـی را منابـع شفاهـی و روایـات می‌دانـد (3 / 188؛ یوسفـی، 2 / 376).
شرح زندگانی من زبانی ساده‌، روایی و گزارش‌گونه دارد و سرشار از مواد و عناصر فرهنگ عامه چون امثال، واژگان و اصطلاحات گفتاری، حکایات و تمثیلات است. بااین‌همه، برخی از اصطلاحات و ترکیبات آن ترجمه و گرته‌برداری از زبانهای اروپایی به‌ویژه زبان فرانسه و یا واژگان ساختۀ فرهنگستان اول است (مینوی، 23؛ اقبال، 73-74؛ سپانلو، 74؛ رنج‌کش، 85؛ معینی، 56- 58).
حسب‌حال‌نویسی عبدالله مستوفی منبعی مفصل برای درک تحولات اجتماعی، فرهنگی و اداری ایران روزگار قاجار است و آن را می‌توان نوعی کار مردم‌نگاری دانست که براساس شنیده‌ها و مشاهدات عینی و حضور مؤلف در ابعاد مختلف زندگی مردم فراهم آمده است.

کنایات، مثلها و حکایات

 چنان‌که گفته شد، ادبیات شفاهی ازجمله تعابیر، اصطلاحات، کنایات، تمثیل و مثل، حکایات و شعر شفاهی شالودۀ اصلی کتاب است. مؤلف اصطلاحات گفتاری را منبع تاریخ می‌داند (1 / 51) و خود به هنگام لزوم، به شرح کنایات و مفاهیم و معانی عامۀ به‌کاررفته در متن می‌پردازد: بز اخفش (1 / 55)؛ آخور خود را گلوی خر دیگری بستن (1 / 63-64)؛ به حلق کسی کـردن (1 / 160)؛ طوق، و تحولات معنایی آن (1 / 279، نیـز حاشیۀ 1)؛ دروغ شاخ‌دار، و شرح آن (1 / 212، نیز حاشیۀ 1)؛ شنبل‌بازی (2 / 13، نیز حاشیۀ 1)؛ شیخ‌کردن، در معنی فریب‌دادن (2 / 16، نیز حاشیۀ 1)؛ پز‌دادن (2 / 27)؛ استخوان سبک‌کردن (2 / 31)؛ کفگیر به ته دیگ خوردن (2 / 509)؛ بنجل آب‌کردن (3 / 136، نیز حاشیۀ 1)؛ آتش‌بیار (3 / 139، نیز حاشیۀ 1)؛ جارو‌کردن زیر پا (3 / 505، نیز حاشیۀ 1)؛ و تخته‌کردن دکان (همانجا، نیز حاشیۀ 4).
مثلها نیز پربسامدترین عناصر ادبیات عامه در نثر کتاب‌اند. مؤلف می‌کوشد به کمک آنها مقصود را بیان کند و با اندکی تغییر به جای عنوان مطالب از آنها استفاده کند: فرج بعد از شدت (1 / 232)، درخت خربزه ‌الله‌اکبر! (1 / 477)، کَهَر کم از کبود نیست (1 / 489)، ناز آمدنیامد دارد (1 / 526)، زینب زیادی (2 / 140)، مار و پونه (2 / 141)، تشرکاشی (3 / 185)، شیربرنج عُمَر (3 / 186)، لولوخُرخُره (3 / 193)، ماهی را نمی‌خواهی، دمش را بگیر (3 / 404)، و زورش به خر نمی‌رسید، به پالان سیخک می‌زد (3 / 413).
مؤلف در جای‌جای کتاب تمثیلاتی برای تفهیم موضوع نقل می‌کند و سپس به شرح و کاربرد و ریشه‌شناسی آنها می‌پردازد: دختر خوب از قبیله، و اسب عربی از طویله بیرون نمی‌رود (1 / 210)، علف باید به دهن بُزی شیرین باشد (1 / 211، نیز نک‍ : حاشیۀ 1)، دو نفر را توی یک قبر نمی‌گذارند (همانجا، نیز حاشیۀ 2)، هم فال و هم تماشا (1 / 280)، داستان زینب زیادی (1 / 312)، و پول عاشقی به کیسه برنمی‌گردد (3 / 164، نیز نک‍ : حاشیۀ 1). همچنین است نقل داستانها و حکایات واقعی مربوط به زندگی افراد سرشناس که مثل شده‌‌اند، مانند: آبگوشت افشاری (1 / 16)، زهرمار از لب دیگ برنمی‌گردد (1 / 17)، اونی که فیل می‌خرید، رفت (1 / 35)، و دلو حاجی میرزا آقاسی (1 / 49).
مؤلف در بیان سرگذشت افراد و اشخاص مشهور، قهرمانان و بازیگران حوادث تاریخی و نیز در پیوند با رویدادهای اجتماعی، به نقل حکایاتی می‌پردازد که به‌طور عمده از شنیده‌های خود او است: حکایاتی در عشق آقامحمد شاه به جواهر (1 / 13)، حکایت کتاب‌خوان آقامحمد خان در شب قتل او (1 / 23)، حکایت کجا می‌روی؟ همان‌جا که بودم از زندگی فتحعلی شاه قاجار (1 / 36)، حکایاتی دربارۀ زندگی میرزا عبدالجواد اصفهانی، خطاط مشهور (نک‍ : 1 / 245-257)، حکایاتی از حکومت عین‌الدوله در همدان (نک‍ : 2 / 54-55)، و ... ؛ در نقل حکایات اغلب عبارت «می‌گویند ... » را به کار می‌برد، ولی گاه نام راوی را نیز ذکر می‌کند (1 / 22، 210، نیز حاشیۀ 1، 2 / 167، حاشیۀ 2، 3 / 229، حاشیۀ 1).
در نقل حکایت شیربرنج عمر از اصغر قاپوچی به‌عنوان راوی یاد می‌کند. نویسنده این شیوه را نوعی مستندسازی می‌داند (3 / 188). مؤلف نمونه‌های فراوانی از شعر شفاهی را، به‌ویژه آنچه در میان کودکان و افراد کوچه و بازار و گروهها و اصناف چون بنایان، دوره‌گردها و دست‌فروشان معمول بوده، به فراخور موضوع نقل کرده است: تصنیف قحطی و گرانی نان (1 / 110)، شعرهای شنبه‌ناراضی و زردآلوعَنَک (1 / 262، نیز حاشیۀ 1)، کی کم می‌ده، سه سیر یه شاهی (1 / 273)، اشعار عزل ظل‌السلطان (1 / 377)، ربابه دلم واسَت کبابه، دربارۀ ربابه دختر معمارباشی و زن ناصرالدین شاه (1 / 377- 379)، و تصنیف مردم خمسه برای فرار معتمدالدوله حاکم آنجا (1 / 438).

آیینها، جشنها و سوگواریها

 بحث دربارۀ آیینهای گذر، به تناسب مضمون کتاب از تولد تا مرگ نیز در این اثر جایگاه خاصی دارد: تولد، شیرخوارگی، خاطرات کودکی، سرگذشت و نقش دایه‌ها، لله‌ها، نوکرهای خانه‌زاد، همسایه‌ها و اهل محل چون بی‌بی هراتی، ام‌النساء باجی، شاهزاده صمد، مهدی حمال، اصغر قاپوچی، مهدی کور و ... (1 / 152-162، 199-205)؛ مراسم ختنه‌سوران و شرح آن (1 / 206-207)؛ تحصیل و رفتن به مکتب، مکتب‌خانه‌ها، دروس و معلمان آنها، و چگونگی آموزش و پرورش کودکان (1 / 218، 232)؛ شرح آیینهای ازدواج چون شیرینی‌خوران (1 / 208)، عقدکنان، جهازبَران، عروسی، پاتختی، مادرزن‌سلام، خلعتی، پاگشا (1 / 342-351، 2 / 422، 435-437)، عروسی اعیان دهاتی (1 / 338-341)؛ مرگ و سوگواری، مجلس ختم، تشییع‌جنازه، هفته، چله، عید عزاداران، بیرون‌آوردن از عزا و دیگر آیینهای سوگواری (1 / 455-464).
همچنین است جشنها و آیینهای فصلی و مناسبتی براساس گاه‌شماری خورشیدی و قمری: جشن نوروز و آیینهای مقدماتی آن، چهارشنبه‌سوری و آتش‌افروزی، سفرۀ عید (1 / 353- 359)، سیزده‌به‌در (1 / 364-366)، آیینهای ماه رمضان و روزه‌گرفتن و عید فطر (1 / 327-334)، و عید خنده (1 / 320-327).
محرم و آیینهای عزاداری و سوگواری آن: تعزیه و تعزیه‌داری (1 / 274-277)، سینه‌زنی و دسته‌گردانی (1 / 277-280)، طوق، تکیه، پاطوق و طوق‌گردانی (1 / 279)، روضه‌خوانیهای خانوادگی (1 / 280-282)، سید حسن شیرازی روضه‌خوان معروف (1 / 282-283)، نذری‌دادن در محرم (1 / 284- 288)، تعزیه‌خوانی (1 / 288-290)، میرزا محمدتقی تعزیه‌گردان (1 / 290-291)، تکیۀ دولت و تعزیۀ آن (1 / 293- 299)، تکیۀ اعیان و رجال (1 / 299)، تکیۀ محلات (1 / 300)، آیین چهل‌و‌یک منبر (1 / 301-303)، داش‌مشدیها و تعزیه‌گردانی (نک‍ : دنبالۀ مقاله)، و ملا کلثوم و روضه‌خوانیهای زنانه (1 / 526).

بازیها و سرگرمیها

 شاه‌بازی (1 / 351)، آتش‌بازی (1 / 325)، بازیها و سرگرمیهای روز سیزده‌به‌در (1 / 365)، شخصیتهای طنزپرداز و تأثیر آنها بر افکار عامه مانند اسماعیل بزاز (1 / 361)، شیخ شیپور (1 / 348، نیز حاشیۀ 1)، کریم شیره‌ای (1 / 359-361) و زیارت و سفرهای زیارتی (1 / 109-110، 449، 468، 2 / 31 بب‍ ، 79-80).

طبقات اجتماعی

زندگی اشراف (1 / 152 بب‍ ‌)، نوکرها و نقش و وظایف آنها در خانواده‌های اشراف (1 / 227- 228)، مواجب نوکرها (1 / 231)، داش‌مشدیها و لـوطیهای محلات، اخلاق، بازیها، روابط و مناسبـات آنها بـا دیگر طبقـات اجتماعـی، کارکـرد اجتماعـی، تعزیه‌گردانی و حضور آنها در آیینهای محرم (1 / 303 بب‍ ‌‌)، فروشندگان دوره‌گرد (1 / 160) و مطربهای دوره‌گرد و دسته‌های آنها (1 / 207).

نهادهای مدنی و مؤسسات عمومی

وضع حمامها (1 / 168- 169، 224)، اسباب و رخت حمام (1 / 426، نیز حاشیۀ 1)، چال حوضها و استخرهای عمومی (1 / 224)، قهوه‌خانه‌ها و قهوه‌چیها (1 / 228- 229)، نقالی در قهوه‌خانه‌ها (1 / 369)، مکتب‌خانه‌ها (1 / 218- 219)، تکیه‌ها (1 / 299-301) و مسجدها (3 / 246).

پیشه‌ها و هنرها

 دوره‌گردی (1 / 232)، خطاطی و خطاطان معروف (1 / 234 بب‍‌ )، بنایی و بنایان (1 / 264-267)، شکسته‌بندی (1 / 451-452)، کحالان و دندان‌سازان (1 / 527-531)، قهوه‌چیها (1 / 228-230)، و شغلهای دولتی و شاغلان مناصب بیوتات سلطنتی (1 / 380 بب‍ ‌).

خانه و خانه‌داری

خوراک (1 / 179-182)، پوشاک (1 / 98- 99، 164)، ظروف و لوازم منزل (1 / 177-182، 493-494)، و خانه‌سازی و معماری خانه‌های تهران (1 / 170 بب‍ ، 264-265، 2 / 65-66، 514).

نظام اداری و اقتصادی

دربار پادشاه و اجزاء آن، حرم‌خانه و طرز زندگی پادشاه، بیوتات سلطنتی، اجزاء و نظامهای مختلف حکومت از خزانه و خوان‌سالار تا ایشیک‌خانه، کشیک‌خانه، زین‌دار‌خانه، شترخانه، مستوفیان و دیوانیان، دفاتر جمع، محاسبات دیوانی، حکام و القاب آنها (1 / 380 بب‍ ‌‌)، تشکیلات جدید مالیه و مالیاتها (2 / 322-323، 334-335، 350-351)، وزارتخانه‌ها (2 / 372 بب‍‌ )، شهرداری و بلدیه در تهران (3 / 229 بب‍ ‌‌)، تجارت و بازار، قدرت خرید پول ایران و تحولات آن، نرخ اجناس و مخارج زندگی (1 / 159-162، 215، 431)، کشاورزی و زمین‌داری، روابط مالک و رعیت (1 / 468، 475، 514)، وضع ایلات و عشایر (3 / 505-511)، وضع راههای کشور (2 / 82-83)، و اوضاع معابر و روشنایی آنها در پایتخت (3 / 231-237).
شرح زندگانی من حاصل گزارش سفرهای مختلف نویسنده نیز هست و چندین سفرنامۀ کوچک را درون خود جای داده است که هریک ارزشهای مردم‌شناختی ویژه‌ای دارند: سفر به روستاهای نایه، سناوند، آمره و گرکان در منطقۀ خلجستان (1 / 235- 338، 473-474، 482-483)، سفر به ساوجبلاغ، ورده و چمرم (1 / 501-503، 3 / 9)، سفر به کردان، دولت‌آباد، روانج و بحیربه (1 / 514-520)، سفر به مشهد (2 / 31 بب‍ ‌‌‌)، سفر به پطرزبورغ (2 / 84 بب‍ ‌‌)، سفر به انگلستان (2 / 187 بب‍ ‌‌)، و سفر به ورامین، دماوند، مومج و لاریجان (2 / 471-476، 3 / 424 بب‍ ‌‌‌). همچنین تهران‌شناسی و چگونگی رشد و گسترش شهر و محلات تهران، اوضاع اجتماعی، فرهنگی و روند تحولات سیاسی در آن، به‌ویژه چگونگی فرو‌پاشی قاجارها و پدید‌آمدن دودمان پهلوی، بقیۀ مطالب کتاب را تشکیل می‌دهند.

مآخذ

اقبال آشتیانی، عباس، «شرح زندگانی من، یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه»، مجلۀ یادگار، تهران، 1324 ش، س 2، شم‍ 1؛ رنج‌کش، مریم، «قاجاران به روایت مستوفی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، تهران، 1386 ش، شم‍ 118؛ سپانلو، محمدعلی، نویسندگان پیشرو ایران از مشروطیت تا 1350، تهران، 1369 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1341-1343 ش؛ معینی، عشرت، «ویژگیهای نثر شرح زندگانی من»، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، تهران، 1388 ش، دورۀ 23، شم‍ 2؛ مینوی، مجتبى، «شرح زندگانی من»، راهنمای کتاب، تهران، 1342 ش، س 6؛ ناطق، ناصح، کتاب مستوفی و آذربایجان، تهران، 1349 ش؛ نجمی، ناصر، بازیگران سیاسی عصر رضاشاهی و محمدرضاشاهی، تهران، 1373 ش؛ یوسفی، غلامحسین، دیداری با اهل قلم، تهران، 1375 ش.

حمیدرضا دالوند