شتر بردبار

شُتُرِ بُرْدْبار، فیلم مستند 30دقیقه‌ای که قسمت دوم از یک مجموعۀ مستند هفت‌قسمتی به نام «کشتی کویر» به کارگردانی احمد ضابطی جهرمی، که آن را در سالهای 1369-1370 ش ساخته است. فیلم شتر بردبار به جایگاه و نقش شتر از گذشته تا امروز می‌پردازد، نقشی که باتوجه به بدن مقاوم و تواناییهای ذاتی شتر، طی قرنها این حیوان را به موجودی مفید و کارآمد برای انسان بدل نموده است. بردباری شتر در کویر در شرایط زیست‌محیطی گرم و خشک و اقلیم سوزان آن، قابل مقایسه با هیچ حیوان اهلی دیگری نیست. ضابطی جهرمی در این فیلم، کارایی انواع شتر در مناطق کویری ایران و نقش آن را در زندگی این مردمان بررسی می‌کند. 
در مجموعۀ مستند «کشتی کویر» و به‌ویژه در فیلم شتر بردبار، مثلث ارتباطی شتر، کویر و ساربان بررسی گردیده، و به شیوۀ معیشت، اعتقادات و باورهایی که ریشه‌های مردم‌شناختی دارد، پرداخته شده است. نحوۀ زیست، نگهداری، سازگاری شتر با انسان، رابطه‌اش با محیط و اقلیم، جایگاه تاریخی شتر در تمدن و فرهنگ ایران، تأثیرگذاری در جنگها، تصاویر منقوش بر کتیبه‌ها، حجاریها، هنرهای سنتی و نمود آن در ادبیات (شعر و موسیقی ایران) مضامینی‌اند که در این مجموعۀ مستند معرفی می‌شوند (خرد، 211). 
احمد ضابطی جهرمی نام «کشتی کویر» را با الهام از شعر «سفینة الصحرا» (کشتی کویر) سرودۀ یغمای جندقی، قصیده‌سرای سدۀ 13 ق، انتخاب کرده است (ضابطی، گفت‌وگو ... ). وی در 1368 ش، طرحی با همین عنوان و با محتوای «شتر و شترداری در ایران» به گروه اقتصاد شبکۀ یک صداوسیمای جمهوری اسلامی پیشنهاد نمود. پس از تصویب طرح، فیلم‌برداری از نیمۀ خرداد 1369، در کویر خور و بیابانک آغاز شد (همو، «کشتی ... »، 26). جهرمی به‌همراه گروهش به مدت 3 هفته، در گرمای کویر تفته و خشک و در شرایط دشوار، در مناطق مصر، جندق، کوره‌گز و دیگر نقاط کویری آن دیار تا اقلیم رباط پشت بادام و خرانق در حال فیلم‌برداری بوده است (همانجا). 
مجموعۀ «کشتی کویر» مستندی مردم‌نگارانه است که اهمیت و کارکرد شتر میان جوامع انسانی (کویرنشینان ایران) را دست‌مایۀ کار قرار داده است. این مجموعه به شیوۀ مستند توضیحی (تفسیری) ساخته شده است و راوی گفتار متن آن را روایت می‌کند (خرد، همانجا). فیلم به ویژگیهای ظاهری و کارکردهای شتر در زندگی بشر پرداخته است و برای این منظور، از مدارک مکتوبی بهره گرفته شده که اهمیت شتر در آنها بازتاب داشته است؛ از آن جمله‌اند: کتابهای ادبی و اسطوره‌ای. بخشی از پژوهش کتابخانه‌ای برای آگاهی مخاطب در این مجموعه نیز در گفتار متن نمود یافته است (همو، 212). 
پژوهش در اسناد به‌جای‌مانده از هنر ایران باستان، مانند نقش‌برجسته‌های تخت‌جمشید یا طاق بستان دربارۀ اهمیت و نقش شتر در نخستین جنگهای دورۀ اسلامی، همچنین پژوهش دربارۀ مراسمهایی که در آن شتر نقش تعیین‌کننده دارد، مانند قربانی شتر، یا استفاده از شتر به‌عنوان کجاوه‌کش عروس، از دیگر مواردی است که در فیلم مورد توجه قرار گرفته است (همانجا). 
در شرح تصاویر و گفتار فیلم آمده است آنچه از اساطیر ایران باستان بازمانده، حاکی از این است که تهمورث پیشدادی نخستین کسی بود که شتر را اهلی کرد. در نقش‌برجسته‌های تخت‌جمشید تصویر شترهای دوکوهانه‌ای وجود دارد که آنها را از ماوراءالنهر بزرگ برای شاه هخامنشی هدیه می‌آوردند. آنچه از میراث کهن، از ایران باستان به یادگار مانده است، نشان‌دهندۀ ارزش بالای شتر و مزیت او بر دیگر حیوانات اهلی است. همچنین راوی روایت می‌کند که در اوستا نیز شتر از جملۀ حیواناتی است که بر نگهداری و حمایت از آن بسیار تأکید شده، و داشتن شتران زیاد و نیرومند از افتخارات ایرانیان باستان بوده است و صاحبان آنان به نوع شتران خود تخلص پیدا می‌کردند. در شرح تصاویر فیلم شتر بردبار، قطعه‌فیلمی از سون هدین، سیاح سوئدی، وجود دارد که به همراه گروهش با شتر از طولانی‌ترین مناطق کویری ایران، یعنی از سمنان تا بلوچستان سفر کرده است. 
در گفتار فیلم آمده است که بیابانها و صحراهای خشک و بی‌آب بخشی از فلات ایران از استان سمنان آغاز، و تـا سیستان و بلوچستان، هامون، جازموریان و جنوب خراسان دامن گسترده است. شتر در راه بلند استقامت و سازگاری‌اش با طبیعت ایران، بار زحمت آدمی را به کوهان کشیده، و همگام با او از ساحل آتشین و خشک دریای عمان در جنوب، تا آبهای سرد ارس و کوهپایه‌های سرد سبلان در شمال این مرزوبوم رفته است. در گفتار فیلم توضیح داده شده است که کوچ مردم کوهپایۀ سبلان و عشایر کرد شمال خراسان از درگز به قوچان تا ساحل اترک در شرق مازندران، با شتر صورت می‌گیرد. زنان که لباسهایی رنگین با دامنهای پرچین و نقشین بر تن دارند، با نخهای رنگی و گلوله‌های پشمی سر و روی شتر را می‌پوشانند تا آن را آذین کنند. تصاویر فیلم نشان می‌دهند اگرچه امروزه کوچ عشایر با ماشین انجام می‌شود، اما شتر همچنان یار دیرین خانواده‌های فقیر در حمل باروبنه است. 
از گفتار فیلم برمی‌آید که وابستگی معیشتی کویرنشینان به شتر سبب شده است تا انسان بیشتر به پرورش و نگهداری این حیوان روی آورد. برای نمونه در تصاویر آمده است که در آسیابهای سنگی، چشم‌بندی بر چشم شتر می‌زنند تا شتر سنگ آسیاب چندصدساله را بچرخاند و یا نقش پررنگ شتر در کشاورزی، با شخم‌زدن زمین خشک کویری، یا خرمن‌کوبی مشاهده می‌شود. در بیابانهای بلوچستان، به‌جای گاو، شتر است که مشک آب را از چاه بالا می‌کشد. 
متن گفتار فیلم همراه با تصاویر یادآور می‌شود که در خراسان و به‌ویژه در استان سیستان و بلوچستان، که زیستگاه اصلی شترهای جمازۀ (دونده) تندرو ست، از دیرباز مسابقات شتردوانی رواج داشته است. در مسابقات شتردوانی به‌حالت یورتمه، شترها قادرند تا 40 کیلومتر در ساعت سرعت بگیرند. همین گفتار یادآوری می‌کند که در ترکمن‌صحرا، سنتی برای عروسی به‌جا می‌آورند که در آن عروس را زینت می‌بندند و او را بر کجاوه‌ای می‌نشانند که بر روی شتری سفید (= آق‌مایه) قرار گرفته است و شتر سفید به یمن سفیدی‌اش، عروس را به خانۀ بخت می‌برد. همچنین هر واحد مهریۀ عروس ترکمنی یک شتر مقرر شده است. 
در فیلم دیده می‌شود که محمل شتر بردبار گاه کجاوۀ شادی و گاه سوگ و ماتم بوده است، همچنان‌که در مراسم عزاداری ایام محرم و روز عاشورای حسینی در جنوب ایران، در کنار مردان کفن‌پوش، مردانی با لباس سپید محلی و دستاری بر سر، بر شترها سوارند و جهیزیۀ حضرت زینب (ع) را به‌صورتی نمادین بر دوش شترهای دیگر می‌کشند. 
از دیگر نکات حائز اهمیت در فیلم، ساربان پیری در کویر بند ریگ (در منطقۀ آران و بیدگل کاشان) است که مشتی خاک بر زمین می‌ریزد و به‌وسیلۀ آن جهت بادِ مسیر را مشخص می‌کند؛ سپس مخاطرۀ کاروانی در طوفان سهمگین کویر را نشان می‌دهد که باز این شتر است که پناه انسان می‌شود، و درنهایت جابه‌جایی شترها به‌وسیلۀ قطاری که جایگزین حمل‌و‌نقل بار در کویر و صحرا گشته است (خرد، 211). 
در بخشی از صحنه‌های فیلم، به مراسم شترقربانی (ه‍ م) پرداخته شده است. در نمای پایانی فیلم، میان ازدحام مردم عزادار در شهری کویری (در مزار فیض کاشان)، نحوۀ قربانی‌شدن شتر و چاقوزدن (نحرکردن) آن به نمایش درآمده است. 
پژوهش این مستند 16میلی‌متریِ رنگی برعهدۀ علی‌اصغر ضابطی جهرمی بوده است. فیلم‌برداری آن را عباس باقریان و فرهاد ثریا برعهده داشته‌اند و صدابرداری فیلم را مهدی آزادی انجام داده است. نویسندۀ گفتار متن تیرداد سخایی و راوی و گویندۀ فیلم حمید مظفری است. تدوین فیلم را هم احمد ضابطی جهرمی خود به‌عهده گرفته است و تهیه‌کنندگی فیلم را احمد قهقرایی به سفارش گروه اقتصاد شبکۀ یک صداوسیمای جمهوری اسلامی انجام داده است (ضابطی، «کشتی»، 26). 
برخی دیگر از قسمتهای مجموعۀ «کشتی کویر»، غیر از شتر بردبار، عبارت‌اند از: شتر نوبند، شتر لوک، شتر شکسته، شتر جمازۀ بلوچ، شتر مغان، و شتر کاسه‌دوش که در 12 استان کویری و بیابانی ایران (مانند کویرهای منطقۀ خور و بیابانک، کویر اطراف روستای طرود دامغان، کویرهای جنوب سیستان و بلوچستان و منطقۀ جازموریان، دشت مغان و دامنۀ کوه سبلان و دشت ترکمن‌صحرا) فیلم‌برداری شده است. 

مآخذ

خرد، مهدی، انواع شیوه‌های پژوهش برای تولید فیلم مستند، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد تهیه‌کنندگـی، گرایش مستند، دانشکـدۀ صداوسیمـای جمهـوری اسلامی ایران، 1394 ش؛ ضابطی جهرمی، احمد، «کشتی بی‌بادبان اقیانوس سراب و تشنگی»، ماهنامۀ سینمایی فیلم، تهران، 1370 ش، س 9، شم‍ 106؛ همو، گفت‌وگو با مؤلف.

وحید وحیدیان