شاهْ‌چِراغ، از زیارتگاههای مهم شیعیان، مدفن احمد بن موسی بن جعفر (ع) (د ح ۲۰۳ ق / ۸۱۸ م)، از فرزندان امام موسى کاظم (ع). آگاهیها دربارۀ زندگی وی بسیار اندک است و در منابع، تنها به مقاطعی از زندگی او پرداخته شده است.
آورده‌اند که پس از شهادت امام موسى کاظم (ع)، علی بن موسی الرضا (ع) که پدر جانشینی او را تصریح کرده بود، ودایع امامت را از ام‌احمد، همسر امام کاظم (ع)، مطالبه، و مادر احمد آنها را تسلیم وی کرد. سپس احمد در حضور مردمی که او را پیشوا می‌پنداشتند، امامت برادر را تصدیق، و با وی بیعت کرد (ابن‌بابویه، ۱ / ۲۰ بب ؛ نیز نک : ملک‌الکتاب، ۱۴۴-۱۴۵). گفته‌اند که پس از امام موسى کاظم (ع)، شماری از پیروانْ امامت را از آن احمد دانسته‌اند (نک : کشی، ۴۷۲؛ اشعری، ۲۹-۳۰).
نظرهای مختلفی دربارۀ جایگاه واقعی قبر احمد بن موسى (ع) در منابع ذکر شده است (نک : بیهقی، گ ۸۷ پ؛ اعتمادالسلطنه، مرآة ... ، ۴ / ۲۲۹۷؛ روضاتی، ۷۷-۸۰). برخی از منابع متأخر، اکتشاف قبر را به زمان عضدالدولۀ دیلمی نسبت داده‌اند (نک : مجدالاشراف، ۱۰ بب ). این نسبت از آن نظر درخور تأمل است که اگر فردی از بزرگان اهل بیت در شیراز وفات یافته بود، شاید عضدالدولۀ دیلمی شیعی بدان عنایتی خاص مبذول می‌کرد و با توجه به علاقه‌ای که به ساختن ابنیه و عمارات داشت (نک : مقدسی، ۳۲۹، ۳۳۹، ۳۴۱؛ ابن‌جوزی، ۱۴ / ۲۸۹)، مقبره‌ای برای او می‌ساخت. بعضی با فرض صحت داستان عضدالدوله، پنداشته‌اند که حوادث زمان سرانجام منجر به اکتشاف مجدد قبر در دورۀ اتابکی شده است (نک : تشیّد، ۱۷۱). در این زمان، جسد شخصی را یافتند که بر خاتم او نقش «العزة للٰه احمد بن موسى» دیده می‌شد (نک : احمد زرکوب، ۱۹۸؛ جنید، شد الازار، ۲۸۹). به گفتۀ جنید شیرازی، بر مدفن احمد «گنبد بساختند و بعد از آن، اتابک ابوبکر بلندتر از آن کرد و در چند صباح نور از آن می‌تافت، چنان‌که بسیار کس می‌دیدند» (هزارمزار، ۳۳۵). عنوان «شاه‌چراغ» برای احمد، ظاهراً برگرفته از داستانی، حاکی از ساطع‌شدن نوری از محل جسد در زمان عضدالدوله بوده است (نک : تشید، ۱۷۰-۱۷۱).
در ایران، بقاع دیگری منتسب به احمد بن موسى (ع) وجود دارد که بعضی به «شاه‌چراغ» معروف‌اند (نک : نراقی، ۱۷۰-۱۷۴؛ ایزدپناه، ۲ / ۱۶- ۱۸، ۷۳؛ پاپلی، ۶۱۹، ۶۳۲).
بقعۀ احمد بن موسى (ع) در شیراز
بقعۀ احمد بن موسى (ع) از قدیم در زمرۀ مزارات مشهور بوده است (نک : حمدالله، ۱۱۵-۱۱۶؛ ابن‌بطوطه، ۱ / ۲۲۲). در پی کشف مدفن، به دستور اتابک ابوبکر بن سعد بن زنگی بقعه‌ای بر آن ساخته شد که به‌تدریج رونق یافت. در ۷۴۴ ق / ۱۳۴۳ م، تاش (تاشی) خاتون، مادر ابواسحاق اینجو، برای آن قبه‌ای مرتفع، و پیوسته به بقعه نیز مدرسه‌ای ساخت که بعدها از بین رفت (احمد زرکوب، ۱۹۷- ۱۹۸؛ جنید، شد الازار، ۲۸۹-۲۹۲؛ فرصت، ۴۴۵؛ نیز نک : دبا، ۵ / ۱۶۵)؛ او قرآنهایی هم برای مقبره وقف کرد و در حدود سال ۷۵۰ ق / ۱۳۴۹ م قبر خود را در جوار آن تدارک دید (جنید، همان، ۲۹۲؛ کریمی، ۸۱-۸۳). در همین دوره، ابن‌بطوطه دربارۀ این بقعه و مراسمی که در آنجا برگزار می‌شود، شرحی آورده است (نک : بخش بعدی).
به گفتۀ تاورنیه (نیمۀ سدۀ ۱۱ ق / ۱۷ م) بنای آجری شاه‌چراغ به‌سبب توجه مردم، بهتر از دیگر اماکن مذهبی شیراز حفظ شده بود و تداول عنوان «شاه‌چراغ» دست‌کم به این دوره می‌رسد (II / 401).
تعمیرات
ساختمان شاه‌چراغ چندبار، بیشتر به‌سبب زلزله، آسیب دیده، و در سده‌های متأخر، تعمیرات چشمگیری در آن صورت گرفته است. بنابر متن وقف‌نامه‌ای در ۹۱۲ ق / ۱۵۰۶ م، حبیب‌الله شریفی، متولی مقبره، آن را بازسازی، و در ساختمان و تزیینات آن دگرگونیهایی ایجاد کرد. تعمیراتی دیگر در پی خرابی ناشی از زلزله در ۹۹۷ ق / ۱۵۸۹ م، به پشتوانۀ موقوفات، و سپس تعمیراتی در سالهای ۱۱۴۲ و ۱۱۴۶ ق / ۱۷۲۹ و ۱۷۳۳ م انجام گرفت.
نادر شاه افشار پس از تعمیر بنا، امر به ساختن قندیلی از طلا کرد که تا زلزلۀ سال ۱۲۳۹ ق / ۱۸۲۴ م برجا بود. در زمان حکمران فارس، حسینعلی میرزا فرمانفرما، با فروش آن و نیز با درآمد موقوفـات میمند به بازسازی کلـی بنـا و ساختن گنبد پـرداختند. رواج بیتی در میان مردم شیراز، پیش از ویرانی آن گنبد، نشان از ترک‌دار‌بودن آن دارد. ضریحی نقره‌ای نیز در ۱۲۴۳ ق برای مزار ساخته شد (نک : استرابادی، ۱۱۴؛ بسمل، ۶۹، ۷۵۳؛ فسایی، ۱ / ۵۱۲-۵۱۴، ۲ / ۱۱۸۶-۱۱۸۷؛ هدایت، ۱۰ / ۱۰۶؛ فرصت، ۴۴۶؛ مجدالاشراف، ۸۶-۸۷؛ کریمی، ۸۴-۸۵؛ مصطفوی، ۶۴؛ سامی، ۵۷۹). در ۱۲۵۸ یـا ۱۲۵۹ ق / ۱۸۴۲ یا ۱۸۴۳ م فرهاد میرزا، حکمران شیراز، ساختمان آن را آیینه‌کاری کرد (هدایت، ۱۰ / ۲۷۶؛ فسایی، ۱ / ۷۸۲). گنبد که دیگربار بر اثر زلزلۀ سال ۱۲۶۹ ق شکسته شده بود، به دستور ظهیرالدوله تعمیر شد. افزون‌برآن، در ۱۲۷۳ ق، مؤیدالدوله تعمیراتی در حجره‌ها و صحن صورت داد (اعتمادالسلطنه، مرآة، ۲ / ۱۲۷۵، المآثر ... ، ۶۶؛ فسایی، ۲ / ۱۱۸۷).
درهای سیمین رواق در ۱۲۸۹ و ۱۳۰۹ ق از سوی ظل‌السلطان مسعود میرزا و حاجی نصیر‌الملک، و ضریح نقره‌ای برای بار دوم، در ۱۳۰۶ ق ساخته شدند (فرصت، ۴۴۶-۴۴۷؛ هدایت، ۱۰ / ۱۰۶؛ بهروزی، بناها ... ، ۱۶۵). تصویرهایی از بقعه، مربوط به آغاز سدۀ ۱۳ ق / ۱۹ م در دست است که گنبد را از نوع شلغمی و پوشیده از کاشیهایی با طرح بازوبندی نشان می‌دهد (دیولافوا، 443؛ فرصت، تصویر ۵۰). ویرانی بنای شاه‌چراغ بر اثر زلزلۀ سالهای ۱۲۳۹ و ۱۲۴۰ ق / ۱۸۲۴ و ۱۸۲۵ م نیز منجر به اقدام برای تجدید عمارت و دگرگونی طرح آن گردید (بسمل، ۷۳۸، ۷۴۳، ۷۵۳؛ سپهر، ۱۳۸).
در سالهای ۱۳۳۶-۱۳۴۲ ش گنبد بازسازی، و تغییراتی در بقعه داده شد. نقاشیهای روی گچ مربوط به دورۀ صفوی را که با گچ و آیینه پوشانده شده بود، بیرون آوردند («ساختمان ... »، ۱۲؛ مصطفوی، همانجا؛ مهراز، ۴۷۸- ۴۷۹). در ۱۳۴۵ ش، درِ نقرۀ طلاکاری و میناکاری کنونی که ساختۀ دست هنرمندان اصفهان است، به‌جای درِ نقره‌ای ظل‌السلطانی نصب شد و در قدیم به موزه انتقال یافت. در دهۀ ۱۳۵۰ ش، اجرای طرح توسعه و نوسازی مجموعۀ شاه‌چراغ و بناهای اطراف آن آغاز شد (نک : سامی، ۵۸۱؛ طرح ... ، جم ).
مقبرۀ احمد بن موسى (ع)، اکنون در ضلع غربی صحنی نوساز واقع است که بقعۀ محمد بن موسى (ع) را نیز در بر دارد. این صحن دارای رواقهایی در پیرامون، و دو ورودی اصلی و دو خروجی به سوی مسجد جامع عتیق و بازار است. قبر بعضی از دانشمندان، ادیبان و عارفان نیز در حیاط و محوطۀ بقعۀ شاه‌چراغ قرار داشته است، ازجمله میرزا ابوالقاسم سکوت (د ۱۲۳۸ ق / ۱۸۲۳ م)، وصال شیرازی (د ۱۲۶۲ ق / ۱۸۴۶ م)، فرزندان وصال، نیز جلال‌الدین مجدالاشراف (د ۱۳۳۱ ق / ۱۹۱۳ م) و دیگران (فرصت، ۴۴۷؛ بهروزی، همان، ۱۶۳).
بنای کنونی
در مرقد کنونی، نشانی از بنای سدۀ ۷ ق / ۱۳ م دیده نمی‌شود (ویلبر، 105). صرف‌نظر از ایوان ده‌ستونی جدید، بر مبنای تصاویر موجود، بنا بیشتر به وضع سدۀ ۱۳ ق / ۱۹ م آن مشابهت دارد (نک : دیولافوا، همانجا). با‌این‌حال، بیشترین بخش آن نوسازی، و به شیوۀ سنتی تزیین شده است (غلامی). تزیینات ستونها و طاق ایوان از چوب است. در دو گوشۀ این ایوان از قدیم تا کنون، دو گلدستۀ کاشی‌کاری وجود دارد. گنبد، که در فاصلۀ سالهای ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۲ ش بازسازی شده، به شکل شلغمی با شکمی فرورفته‌تر از گنبد قدیم و با پوششی از کاشی معرق با طرح اسلیمی است. این گنبد تا حدودی شکل «سَرْوَک» را که گنبد متداول در شیراز بوده، حفظ کرده است (سامی، همانجا؛ پیرنیا، ۱۲۸).
داخل حرم را با آیینه‌کاری ساده و رنگین روی بدنه‌ها، مقرنسها و کاربندیها تزیین کرده‌اند. بر گریو گنبد، کتیبه‌ای به خط ثلث حاوی سورۀ فتح (۴۸)، به تاریخ ۱۲۴۶ ق به‌صورت آیینه‌کاری وجود دارد. بر بخشهایی از دیوار حرم (به‌ویژه بر گیلوییها)، کتیبه‌هایی به خط خوش ثلث و نستعلیق و بیشتر بر زمینۀ لاجوردی نوشته شده، که اشعار و کتابت برخی از آنها از وقار، فرهنگ و یزدانی (فرزندان وصال) است. برای تزیین بدنه‌ها، از گچ‌بری بر زمینۀ رنگی و نیز نقاشی استفاده شده، که بیشتر بازمانده از سده‌های گذشته است (فرصت، ۴۴۶؛ سامی، ۵۸۰؛ روحانی، ۴۷۵؛ نیز غلامی). ضریح نقره‌ای کنونی که تاریخ ۱۳۴۲ ش / ۱۳۸۳ ق بر آن دیده می‌شود، به دست هنرمندان شیرازی ساخته شده، و دارای ۳ کتیبه به خطهای ثلث و نستعلیق، شامل آیاتی از سوره‌های نور (۲۴) و دهر (۷۶) و نیز قصیده‌ای به زبان فارسی است. مزار و ضریح چنان‌که در دیگر بقاع شیراز هم دیده می‌شود، در زیر گنبد قرار ندارد (سامی، ۵۸۳؛ مصطفوی، ۶۴؛ غلامی). بقعه در ۱۳۱۸ ش به شمارۀ ۳۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
موقوفات
شاه‌چراغ از قدیم موقوفاتی داشته که میمند و توابع آن (ملک تاش خاتون) و بعضی روستاها، ملکها، گرمابه‌ها، دکانها و جز آنها از آن جمله بوده است. تاش خاتون مدرسه و زاویه‌ای برای مقبره ساخت و مصحفی مذهب در ۳۰ جزء به خط پیر‌یحیى جمالی صوفی، به تاریخ کتابت ۷۴۶ ق وقف آن کرد که اکنون در موزۀ پارس نگاهداری می‌شود (نک : امداد، ۱۴۳؛ کریمی، ۸۱، ۸۴). در زمان شاه اسماعیل صفوی بر املاک موقوفۀ میمند افزوده شد (بسمل، ۶۹؛ فسایی، ۲ / ۱۵۶۵؛ کریمی، ۸۴؛ دانش‌پژوه، ۲۳۴، ۲۳۶-۲۳۷). اسنادی وجود دارد که چگونگی امور املاک موقوفه و مخارج بقعه را در دورۀ قاجار نشان می‌دهد (نک : همو، ۲۳۳ بب ). در سالهای ۱۳۰۴-۱۳۰۷ ق / ۱۸۸۷-۱۸۹۰ م، ظاهراً از مازاد درآمد موقوفات شاه‌چراغ، در نزدیکی آن، کاروان‌سرایی ساخته شد (فسایی، ۲ / ۱۲۲۵-۱۲۲۶؛ فرصت، ۵۰۴). از حدود ۵۰ سال پیش به این‌سو، تصرفاتی در املاک موقوفۀ میمند پدید آمده است (نک : سامی، ۵۰۲).
کتابخانه
کتابخانه‌ای که به‌دنبال وقف قرآنها و شاید دیگر کتب، به فرمان تاش خاتون، به‌تدریج برای بقعه فراهم شد، از حوادث مصون نماند. در آغاز سدۀ ۱۰ ق / ۱۶ م کتابخانه بازسازی، و دایر شد (کریمی، همانجا). کتابخانۀ کنونی حاصل احیای کتابخانۀ ازدست‌رفتۀ قدیم است و بیشتر از کتابهای اهدایی خطی و چاپی تشکیل شده، و فهرست کتابهای خطی آن انتشار یافته است (نک : بهروزی، فهرست ... ، ۱ / «الف» ـ «ب»).
موزه
بقعه دارای موزۀ کوچکی از آثار پیش از اسلام و دورۀ اسلامی ایران است شامل قرآنهای خطی، کاشیهای دوره‌های مختلف تاریخی، درهای نقره و جز آنها (سامی، ۵۸۱؛ غلامی).
مآخذ
ابن‌بابویه، محمد، عیون اخبار الرضا (ع)، به کوشش مهدی حسینی لاجوردی، قم، ۱۳۷۷ ق؛ ابن‌بطوطه، رحلة، به کوشش محمد عبدالمنعم عریان، بیروت، ۱۴۰۷ ق / ۱۹۸۷ م؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ ق / ۱۹۹۲ م؛ احمد زرکوب، شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ جوادی، تهران، ۱۳۵۰ ش؛ استرابادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران، ۱۳۴۱ ش؛ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۴۰۰ ق / ۱۹۸۰ م؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، تهران، ۱۳۰۶ ق؛ همو، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ ش؛ امداد، حسن، شیراز در گذشته و حال، شیراز، ۱۳۳۹ ش؛ ایزدپناه، حمید، آثار باستانی و تاریخی لرستان، تهران، ۱۳۶۳ ش؛ بسمل شیرازی، علی‌اکبر، تذکرۀ دلگشا، به کوشش منصور رستگار فسایی، شیراز، ۱۳۷۱ ش؛ بهروزی، علینقی، بناهای تاریخی و آثار هنری جلگۀ شیراز، شیراز، ۱۳۵۴ ش؛ همو، فهرست کتب خطی، شیراز، ۱۳۶۰ ش؛ بیهقی، علی، لباب الانساب، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ ملی ملک، شم ۶۵۶‘ ۳؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، ۱۳۶۷ ش؛ پیرنیا، محمدکریم، «گنبد در معماری ایران»، مجلۀ اثر، تهران، ۱۳۷۰ ش، شم ۲۰؛ تشیّد، علی‌اکبر، قیام سادات علوی، تهران، ۱۳۳۱ ش؛ جنید شیرازی، ابوالقاسم، شد الازار، به کوشش محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۸ ش؛ همو، هزارمزار (ترجمۀ شد الازار)، ترجمۀ عیسی بن جنید شیرازی، به کوشش عبدالوهاب نورانی وصال، شیراز، ۱۳۶۴ ش؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۲ ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و ایرج افشار، «کتابخانۀ آستانۀ شاه‌چراغ»، نسخه‌های خطی، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۴۶ ش، دفتر ۵؛ دبا؛ روحانی وصال، گلشن وصال، تهران، ۱۳۱۹ ش؛ روضاتی، محمدعلی، جامع الانساب، اصفهان، ۱۳۳۵ ش؛ «ساختمان گنبد حضرت شاه‌چراغ»، ماهنامۀ هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۱ ش، س ۱، شم ۱؛ سامی، علی، شیراز، شهر جاویدان، شیراز، ۱۳۶۳ ش؛ سپهر، عبدالحسین، یادداشتهای ملک‌المورخین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۸ ش؛ سید مرتضى، علی، الفصول المختارة، نجف، ۱۳۶۵ ق؛ طرح توسعه و نوسازی مجموعۀ دینی شاه‌چراغ، مهندسین مشاور داخلی، ۱۳۵۱ ش؛ غلامی، یدالله، تحقیقات میدانی؛ فرصت، محمدنصیر، آثار العجم، به کوشش علی دهباشی، تهران، ۱۳۶۲ ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ ش؛ قرآن کریم؛ کریمی، بهمن، راهنمای آثار تاریخی شیراز، تهران، ۱۳۴۴ ش؛ کشی، محمد، معرفة الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ ش؛ مجدالاشراف، محمدرضا، آثار الاحمدیه، بی‌جا، ۱۳۲۳ ق؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، ۱۳۴۳ ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش محمد مخزوم، بیروت، ۱۴۰۸ ق / ۱۹۸۷ م؛ ملک‌الکتاب شیرازی، ریاض الانساب و مجمع الاعقاب (بحر الانساب)، بمبئی، ۱۳۰۲ ق؛ مهراز، رحمت‌الله، بزرگان شیراز، تهران، ۱۳۴۸ ش؛ نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران، ۱۳۴۸ ش؛ هدایت، رضاقلی، ملحقات روضة الصفا، تهران، ۱۳۳۹ ش؛ نیز:
Dieulafoy, J., La Perse, la Chaldée et la Susiane, Tehran, 1989; Tavernier, J. B., Suite des voyages, Arouen, 1713; Wilber, D. N., The Architecture of Islamic Iran (The Ilkhānid Period), Princeton, 1955.
یدالله غلامی (دبا، احمد بن موسی بن جعفر (ع))