شاطری، رقص

شاطِری، رَقْص، از رقصهای مشهور و مقبول در میان مردم. شاطری از گروه رقصهای مشاغلی و بیشتر مردانه بوده است که پیش‌پرده‌خوانان و مطربهای مرد در مجالس و جشنها، و گاهی نیز مردان شوخ‌طبع و مجلس‌گرم‌کن در محافل خصوصی آن را اجرا می‌کردند. رقص شاطری را به‌سبب تقلید از یکی از مشاغل سنتی، جزو رقصهای تقلید به شمار آورده‌اند و از آنجا که تقلید (ه‍‌ م) یکی از قالبهای نمایشی است، آن را جزو نمایشها نیز طبقه‌بندی کرده‌اند که نمونۀ آن، رقصهای نمایشی دیگری، مثل رقص شیش‌کباب، رقص مو، رقص شتری، رقص مجسمه و جز اینها ست (نک‍ : ذاکری، 100). 
پژوهشگری رقص شاطری را نمایش بی‌سخن ساده‌ای تعریف کرده است که بیان‌کنندۀ داستان ابتدایی پختن و فروختن نان، طی حرکات نرم و سنجیده و میزان‌شده با موسیقی یک ساز است (بیضایی، 52). برخی از پژوهشگران شاطری را تنها از جملۀ رقصهایی به شمار می‌آورند که مطربان تخت‌حوضی در مجالس جشن و شادی و عروسی عرضه می‌کردند. این رقص طالبان و طرف‌داران فراوانی داشت و گاهی در مجلسی، چند بار اجرا می‌شد (بلوکباشی، 280)؛ گاهی نیز برخی از باباشملها، داش‌مشتیها و لوطیها برای گرم‌کردن مجلسهای خودمانی این رقص را اجرا می‌کردند (کریمی).
رقص شاطری از سویی، تجسم فضای کار در نانوایی سنگکی از آغاز تا پایان یک دورۀ پخت نان است، و از سویی دیگر، نشان‌دهندۀ مقبولیت و اهمیت سنگک‌پزی، حرکات موزون و زیبای شاطر در پشت پارو، و توجه خاص مردم به این نان و به این پیشۀ سنتی است. رقصندۀ ماهر در ابتدای رقص، همۀ حالات و حرکات مراحل آماده‌سازی نان، یعنی اعمال و اداهای خمیرگیر یا خلیفه را مجسم می‌کند: ابتدا ادای بستن یک لنگ یا پیش‌بند فرضی به کمر خود را درمی‌آورد؛ دو بند آن را به پشت می‌برد و در خلاف جهت به جلو می‌آورد و گره فکلی می‌زند. سپس، آرد را از داخل کیسه‌ها به درون تشتک (ظرفی بزرگ برای درست‌کردن خمیر) می‌ریزد و با رقص نشان می‌دهد که با ظرفی روی آرد آب اضافه می‌کند. با اداهای گوناگون نشان می‌دهد که کیسه و ظرف خالی را کنار می‌گذارد و روی تشتک خم می‌شود و با حرکات موزونی، شروع به هم‌زدن خمیر می‌کند و در‌نهایت، با خمیر‌تراش، اضافات خمیر مالیده‌شده بر دیوارۀ تشتک را پاک می‌کند و روی خمیر را با پارچه‌ای می‌پوشاند. پس از لحظه‌ای، همین خمیرگیر با دو دست مقدار قابل‌توجهی از خمیر درون تشتک را برمی‌دارد و برای اینکه از دستش نریزد، از این دست به آن دست می‌دهد و با یک حرکت دورانی، آن را به درون تغار خمیر پرت می‌کند؛ از برخورد این خمیر با خمیر درون تغار، باید صدای شدیدی برخیزد که رقصنده آن را با مهارت و با دهان خود تولید می‌کند؛ این عمل را چند بار تکرار می‌کند. رقصنده وجود همۀ این وسایل و ابزارها را با رقص خود و ماهرانه به تماشاگران القا می‌کند.
کار خمیرگیر به پایان می‌رسد و آنگاه رقصنده کار شاطر را به نمایش می‌گذارد؛ به عبارت دیگر ادای او را درمی‌آورد: ابتدا لنگ را به کمر می‌بندد؛ سپس پشت پاروی فرضی می‌رود؛ دستها را با اندکی آب نم‌دار می‌کند که در تغار کوچک کنار تختۀ پارو ‌است؛ رو‌ی تختۀ پارو را خیس می‌کند؛ با دو دست نم‌دار، به اندازۀ یک چانۀ نان از خمیر درون تغار برمی‌دارد، بدین صورت که دو دست خود را درحالی‌که نوک انگشتان هر دو دست به هم نزدیک‌اند، به درون خمیر فرو‌می‌برد و با ساییدن کناره‌های دو دست خود بر دیوارۀ تغار، خمیری جدا می‌کند و به این دست و آن دست می‌دهد و روی تختۀ پارو می‌اندازد و با حرکات موزون نشان می‌دهد که در حال گستردن خمیر با دو کف دست بر روی تختۀ پارو ست؛ آ‌نگاه دو گوشۀ خمیر را بر دو گوشۀ تختۀ پارو مهار می‌کند و بقیۀ خمیر را پهن می‌کند تا نوک آن از طرف دیگر تختۀ پارو آویزان شود؛ روی خمیر گسترده را با نوک انگشتان دو دست شکل می‌دهد؛ میانۀ دستۀ بلند پارو را با دو دست می‌گیرد و با حرکات منظم، تختۀ پارو را به طوق تنور نزدیک می‌کند؛ کف تختۀ پارو را اندکی به طرف نوک سنگک می‌چرخاند تا پاروی خمیر به‌راحتی وارد تنور شود؛ خمیر را روی ریگها می‌گسترد و پارو ر‌ا از تنور بیرون می‌کشد و در جای خود می‌گذارد. در اینجا تقلید حرکات شاطر هم به پایان می‌رسد. 
از این لحظه به بعد، رقصنده همۀ کارها و اداهای نان‌درآور را با اداواطوار و رقص نشان می‌دهد: سنگ‌کوب چوبی را که در کنار طوق تنور است، برمی‌دارد و روی آن صابون می‌کشد و آن را با مهارت خاصی به درون تنور می‌فرستد و با چند حرکتِ عقب و جلو، آن را روی شنها می‌لغزاند و روی شنها را صاف می‌کند؛ سنگ‌کوب را بیرون می‌آورد و به دیوار تکیه می‌دهد؛ سیخ بزرگ و بلند را به درون تنور می‌فرستد و با لرزاندن بدن خود، سیخ را در تنور، و در زیر نانهای پخته‌شدۀ فرضی می‌لرزاند و از ریگها جدا می‌کند و به طرف دهانۀ تنور می‌کشد، سپس با سیخ کوتاه‌تر نان را در تنور جا‌به‌جا می‌کند تا آنها را برشته و قهوه‌ای کند؛ آنگاه با سیخچۀ چوبی که در نوک آن قلابی وجود دارد، نانها را نزدیک می‌آورد و بیرون می‌کشد و با خنده و شوخی و احترام به مشتریها ــ درواقع تماشاگران ــ می‌دهد. 
همۀ حرکات و اداهای رقصنده با قر کمر، تکانهای نرم و ظریف، اداواصول نمکین، چشمک‌زدن، ابرو‌انداختن، با لب و لوچه بازی‌کردن و به‌خصوص با نوای موسیقی سنتی همراه است. گاهی همۀ نوازندگان ناگهان نواختن را متوقف می‌کنند و در این حالت، رقاص باید در همان حالت آخر خود مانند مجسمه بماند و بعد، با نواختن آهنگ به رقص خود ادامه دهد. در اینجا بخشی از رقص مجسمه در رقص شاطری نیز دیده می‌شود (احمدی، 200؛ بلوکباشی، 280-281). گاه زنان نیز مردان را در رقص شاطری همراهی می‌کردند. این رقص بیشتر در تهران، و گاه در مازندران رایج بوده است (نصری، 3 / 1947).
نوع دیگری از نمایش شاطری وجود دارد که مشتری (زن) و شاطر که همان نان‌درآور است، بازیگران اصلی ‌آن هستند: زنی برای خرید نان می‌رود و سعی می‌کند با اداواطوار زنانه و دلبری، نان خود را خارج از نوبت بگیرد. زن می‌خواند: ده زود باش کار دارم، شاطری عَلم من / یه دو تا نون بده، شاطری علم من / / بچه‌ام خفه شد، شاطری علم من / چلوام کته شد، شاطری علم من. او چند بار این عبارت را با ناز و کرشمه بیان می‌کند تا سرانجام شاطر نیز که مایل است زن را بیشتر نگه دارد، به سخن درمی‌آید و می‌گوید: «خانم جان پخته شد»، و با حرکات خود نشان می‌دهد که در حال بیرون‌آوردن دو تا نان از تنور و دادن آن به دست زن است. زن نان را می‌گیرد و با برگرداندن متوالی سر به سوی شاطر و عشوه‌کنان از دکان بیرون می‌رود. شاطر هم هیجان‌زده با حرکات موزون پیش‌بندش را باز می‌کند و به کناری می‌افکند و به دنبال زن می‌رود. این کار سبب خنده و تفریح حاضران مجلس می‌شود (عاشورپور، 142-143).

 مآخذ

احمدی، مرتضى، کهنه‌های همیشه‌نو (ترانه‌های تخت‌حوضی)، تهران، 1392 ش؛ بلوکباشی، علی، در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگهای دیگر نگریستن، تهران، 1388 ش؛ بیضایی، بهرام، نمایش در ایران، تهران، 1344 ش؛ ذاکری، محسن، «گرامافون و نمایش»، کتاب ماه هنر، تهران، 1391 ش، شم‍ 165؛ عاشورپور، صادق، نمایشهای ایرانی (نمایشهای عامیانه)، تهران، 1390 ش؛ کریمی، اصغر، تحقیقات میدانی؛ نصری اشرفی، جهانگیر و دیگران، وازیگاه، تهران، 1392 ش.

اصغر کریمی