شازند

شازَنْد، نام کوه و غاری در شهرستان اراک، با نمودهایی اساطیری در فرهنگ مردم. 
کوه شازند در شمال غربی شهرستان اراک واقع است. این کوه با ارتفاع حدود 600‘2 متر، از حواشی شرقی رشته‌کوه زاگرس به شمار می‌رود. در کوه شازند، غاری وجود دارد که مدخل آن به عرض 90 / 1 متر و ارتفاع 30 / 1 متر، رو به مغرب قرار گرفته است. طول این غار 18 متر، عرض متوسطش 6 متر و ارتفاع داخل آن 3 متـر اسـت (محتـاط، 1 / 558؛ جعـفـری، 354). ایـن غـار از زیارتگاههای زردشتیان بوده است، به‌طوری‌که هر‌ساله شمار بسیاری از آنان از هندوستان برای زیارت و ادای نذر و نیـاز بـه این غار می‌آمدند؛ بقایای شمعهای نذری در غار نشانگر این امر است (دهگان، گزارش‌نامه ... ، 164؛ محتاط، همانجا). 
نام قدیم این منطقه ادریس‌آباد بوده است که بعدها، به‌سبب مجاورت با کوه شازند، نام آبادی را نیز به شازند تغییر داده‌اند (فرهنگ ... ، 2 / 166؛ دهگان، همان، 163-165). 
در سبب نام‌گذاری این غار چنین آمده است: کیخسرو (ه‍ م) پس از 60 سال حکمرانی، دل از دنیا می‌کَند و خود را برای مرگ آماده می‌کند. او در دشتی، درباریان را گرد می‌آورد و لهراسب را جانشین خود معرفی می‌کند. پس از آن، درباریان پراکنده می‌شوند؛ به‌جز طوس، گیو، فریبرز و بیژن که همراه شاه می‌مانند. کیخسرو و همراهانش به راه می‌افتند تا به چشمه‌ای می‌رسند و شب را در آنجا می‌مانند. کیخسرو به آنها می‌گوید: بروید و اینجا نمانید، چون من را فردا نخواهید دید و برف خواهد بارید و شما نابود خواهید شد! اما همراهان توجهی نمی‌کنند. صبح فرامی‌رسد و کیخسرو از نظرها ناپدید می‌شود. برفی سخت باریدن می‌گیرد و همراهان همه نابود می‌شوند (دهگان، همان، 164؛ انجوی، 296-297؛ برای آگاهی بیشتر از داستان ناپدیدشدن کیخسرو، نک‍ : فردوسی، 4 / 368-371). 
مردم محل کوهی را که کیخسرو در آن ناپدید شد، همین کوه شازند یا گوره‌زار می‌دانند. دربارۀ کلمۀ گوره‌زار نیز باید گفت که در حوالی ده، چند گور با سنگهایی بزرگ وجود دارد که به باور مردم، اینها گورهای سران لشکر کیخسرو بوده است. دهگان معتقد است که نام گوره‌زار نه از نام گور در معنای قبر، که از نام گور در معنای حیوان گرفته شده که در این نواحی به‌وفور وجود داشته است؛ این منطقه شکارگاه تیمور لنگ و شاه اسماعیل برای شکار گور بوده است (همانجا، نیز 165-166). 
برخی از پژوهشگران خطوط موجود بر قبرهای منطقۀ گوره‌زار را میخی می‌دانند، اما به عقیدۀ دهگان، این خطوط بیشتر به کوفی مانند است و احتمالاً قبور جنگجویان اعراب باشد ( تاریخ ... ، 1 / 52). براساس روایتی دیگر، کیخسرو 7 غلام داشت که باهم برادر بودند؛ این غلامان نیز تا نزدیکیهای کوه رفته و در اثر همان سرما جان باختند؛ قبرهای آنها در پای کوه شازند واقع، و به «هفت‌برادر» مشهور است؛ ازاین‌رو، ده نزدیک به این 7 قبر را گورزار می‌نامند (نک‍ : انجوی، 297). 
مردم محلی این کوه را شاه‌زنده می‌نامند که برگرفته از این باور است که کیخسرو در این کوه پنهان شده و هنوز زنده است و روزی از غار بیرون خواهد آمد و جهان را پر از فَرّ کیانی خواهد کرد (نک‍ : دهگان، گزارش‌نامه، 165). به باور مردم، کیخسرو به هنگام ظهور امام زمان (ع) از کوه بیرون خواهد آمد و در رکاب حضرت خواهد بود (انجوی، همانجا)، و براساس روایتی دیگر، او با 6 تن از همراهانش، ازجمله بیژن، هم‌رکاب امام زمان (ع) خواهد شد (همانجا). مردم بروجرد نیز نام این کوه را براساس این باور شاه‌زند می‌دانند که شاه کیخسرو در آن زنده است. این کوه در میان اهالی به‌قدری محترم است که هرگاه کسی نام شاه‌زند را بیاورد، در پاسخ می‌گویند: خداوند در فرستادن امام زمان (ع) عجله فرماید (همانجا). مردم روستای آلرج (در نزدیکی کوه شازند) و حتى کودکان نیز به بازگشت کیخسرو باور دارند. در جنوب اراک، این کوه نزد مردم به «کوه شاه» و «درۀ شاه» نیز شهرت دارد (گشتاسب، 124). البته در فرهنگهای لغت، «زند» به معنای بزرگ و عظیم نیز آمده است (برای نمونه، نک‍ : معین، ذیل واژه)؛ ازاین‌رو، می‌توان «شاه زند» را شاه بزرگ نیز معنا کرد (نک‍ : دهگان، همانجا). 
چنان‌که گفته شد، این کوه و غار نزد زردشتیان محترم است (نک‍ : صدیق، 134). امروزه آنها ششم فروردین را روز جشن شاه کیخسرو می‌نامند و سفره می‌اندازند. در گذشته نیز در این روز به شازند می‌رفتند و این سفره را در آنجا می‌گستراندند و جشن و سرور می‌گرفتند و برای بازگشت شاه کیخسرو دعا می‌کردند (گشتاسب، 127؛ نیز نک‍ : مزداپور، 40). دهگان به نقل از مردم محلی چنین آورده است که شبهای عید نوروز (ه‍ م) از این غار صدای توپ شنیده می‌شود. او صدای برخاسته از این غار را به‌سبب شکستن و افتادن سنگها می‌داند که به باور مردم، فرارسیدن نوروز را نوید می‌دهد. همچنین از قول مردم می‌نویسد که گاهی غار نورباران می‌شود (نک‍ : تاریخ، 1 / 51). 
چشمۀ کیخسرو واقع در دشت گیتو نیز در این منطقه شهرت دارد که به باور مردم، این همان چشمه‌ای است که کیخسرو پیش از رفتن به غار، خود را در آن شست‌وشو داده است (نک‍ : گشتاسب، 125). به عقیدۀ دهگان، این همان چشمه‌ای است که حمدالله مستوفی آن را چشمۀ کیخسرو نامیده است ( گزارش‌نامه، 164). به گفتۀ حمدالله مستوفی، در منطقه‌ای به نام کرج و گرمرود، کوهی به نام راسمند وجود دارد و در پای این کوه، چشمۀ کیخسرو واقع است (ص 112). براساس تحقیقات پژوهشگران، شهر کرج (از رستاقهای ایالت اصفهان در دورۀ ساسانی) در منطقه‌ای قرار داشته که امروزه شهرهای آستانه و شازند قرار دارند و محدودۀ جغرافیایی متمرکزی نداشته است (نظمی، 70). امروزه محلیها چشمۀ یادشده را بلاغ‌حک می‌نامند (صدیق، 133) و همۀ مردم، اعم از مسیحی و مسلمان، همه‌ساله در کنار آن، جشن درو برگزار می‌کنند (دهگان، تاریخ، 1 / 52-53). گفتنی است برخی از تاریخ‌نویسان محل ناپدیدشدن کیخسرو را کوه دنا دانسته‌اند (نک‍ : ه‍ د، دنا؛ کیخسرو). 

مآخذ

 انجوی شیرازی، ابوالقاسم، مردم و شاهنامه، تهران، 1363 ش؛ جعفری، عباس، کوهها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، 1379 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب (بخش نخست، مقالۀ سوم)، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1381 ش؛ دهگان، ابراهیم، تاریخ اراک، تهران، 1386 ش؛ همو، گزارش‌نامه یا فقه‌اللغۀ اسامی امکنه، اراک، 1342 ش؛ صدیق، حسن، «کرج و عراق یا کره و اراک»، فرهنگ ایران‌زمین، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1365 ش، ج 27؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران، 1386 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان یکم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ گشتاسب، فرزانه، «عروج کیخسرو در روایات شفاهی مردم ایران»، مجلۀ انسان‌شناسی، تهران، 1391 ش، س 10، شم‍ 17؛ محتاط، محمدرضا، سیمای اراک، اراک، 1368 ش؛ مزداپور، کتایون، «تفأل نوروزی»، مجموعه‌مقاله‌های دومین همایش منطقه‌ای نوروز، تهران، 1382 ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، 1353 ش؛ نظمی‌ افشار، محمدصادق، «شازند، شهری به قدمت تاریخ»، جستارهای شهرسازی، تهران، 1383 ش، شم‍‌ 9. 

مریم سامعی