سیاه موی و جلالی

سیاهْ‌موی و جَلالی، از افسانه‎های عاشقانه که در خراسان شهرت دارد. سرگذشت عشق جلالی با معشوقی به نام سیاه‌موی از داستانهای واقعی است (نک‍ : کاظمی، 224؛ محب، 12؛ برنا، شم‍ 9، ص 21؛ موحد، 336) که با دوبیتیهای سرشار از عشق جلالی، در اذهان مردم راه یافته است. وقایع این منظومه در یکی از نقاط ایران قدیم، شهر هرات، اتفاق افتاده است (شعور، 1 / 360؛ خزاعی، 137؛ دولتی، 21؛ محب، همانجا؛ سلجوقی، 77) و در خراسان، به‎ویژه شهرهای تایباد و تربت حیدریه، بسیار شهرت دارد (نک‍ : خزاعی، 131؛ مودودی، 49-50). نمونه‎هایی از این افسانه‎ها که ریشه در واقعیت دارند، در نقاط دیگر ایران نیز رایج است (نک‍ : جعفری، 129). از این داستان 3 روایت در دست است که هر 3 با تفاوتها و شباهتهایی، به‌صورت ترکیبی از نثر و نظم ثبت شده‎اند (نک‍ : دنبالۀ مقاله).

خلاصۀ داستان

 جلال‎الدین معروف به جلالی، شبی‎ خوابی می‎بیند که زندگی او را متحول می‎کند. شخصی روحانی در خواب به اشاره، او را به سمت باغی راهنمایی می‎کند. جلالی وارد باغ می‎شود و دوشیزۀ زیبایی را می‎بیند که بر لب جویی نشسته، گلی در دست دارد و لبخند می‎زند. او در همان دم، عاشق دختر می‌شود و نام او را می‎پرسد. دختر خود را سیاه‎موی معرفی می‎کند و می‌گوید: اصل وطنم ز تربولاق است / از من جگر هزار داغ است / / هر شخص که نام من شنیده است / تا روز حیات در فراق است؛ من یار توام، تو یار من باش / شیرین توام، تو کوه‌کن باش / / از صدق بدان که با‌وفایم / تا هست دمی به این سخن باش (دولتی، 42؛ برنا، همانجا).
جلالی در این دو‌بیتی خواب خود را شرح می‎دهد: شبی در خواب دیدم من سیه‌موی / به طرف بوستان و بر لب جوی / / تبسم می‎کند سوی من از ناز / گلی در دست دارد می‎کند بوی (دولتی، 45؛ برنا، شم‍ 9، ص 22؛ موحد، همانجا). جلالی پس از آن خواب، دست از درس و زندگی می‎شوید و به جست‌و‌جوی سیاه‌موی می‎پردازد تا سرانجام او را می‎یابد (نک‍ : مایل، 4؛ برنا، همانجا؛ موحد، 337). او چندین بار به خواستگاری سیاه‌موی می‎رود؛ اما پدر دختر با این ازدواج مخالفت می‎کند. با اصرار جلالی، سرانجام پدر مبلغی سنگین به‌عنوان شیربها تعیین می‎کند. جلالی با‌اینکه توانایی مالی ندارد، خواستۀ پدر سیاه‌موی را می‎پذیرد و با سفر به دیار غربت و کار فراوان می‎کوشد تا شیر‌بها را فراهم کند (شعور، همانجا). در‌نهایت، پدر سیاه‌موی فوت می‎کند و جلالی پس از 14 سال فراق، به وصال محبوبش می‎رسد (مایل، همانجا؛ برنا، شم‍ 10، ص 20؛ دولتی، 75؛ شعور، همانجا). پیوند این دو دلداده دیری نمی‎پاید و پس از 8 ماه زندگی مشترک، جلالی بیمار می‎شود و می‎میرد و سیاه‌موی را سوگوار می‎کند و پسری به نام ملا بهاءالدین از وی به یادگار می‎ماند (شعور، 1 / 361).
در روایتی دیگر، جلالی جوانی اهل ذوق و تهی‌دست، و سیاه‌موی دختری متمول و زیبا ست. چگونگی آغاز عشق و محبت میان آنها نامشخص (کاظمی، 224؛ نیز نک‍ : مایل، 1-3)، و اختلاف طبقاتی تنها مانع ازدواج آنها ست. در این روایت، جلالی برای تهیۀ مبلغی سنگین، که خواستۀ پدر معشوق است، به پینه‎دوزی در غربت می‎پردازد و پس از تحمل سختیهای طاقت‎فرسا و گذر 7 یا 10 سال فراق، با رضایت پدر سیاه‌موی و آبرومندی به وصال می‎رسد (کاظمی، همانجا؛ موحد، 338). این قسمت از روایت مطابقت بیشتری با بن‎مایه‎های افسانه‎های ایرانی دارد (نک‍ : مارتسلف، 148- 149)؛ زیرا جوان با تلاش فراوان و کسب موافقت خانوادۀ دختر، او را به عقد خود درمی‎آورد.
در روایت سوم، جلالی همدرس سیاه‌موی است و از همان‌جا عشق آن دو آغاز می‎شود (سلجوقی، 77؛ محب، 13). دو روایت اخیر نیز پایانی غم‌بار همچون روایت اول دارند.

ویژگی خاص داستان

 آنچه سیاه‌موی و جلالی را از دیگر افسانه‎های عاشقانۀ ایران‌زمین متفاوت ساخته، تأکید فراوان منابع بر حقیقی‌بودن آن است؛ زیرا، بسیاری از منابع با سیاه‌موی و پسرش مصاحبه کرده‎، و تصویر زن را نیز آورده‎اند (نک‍ : مایل، «ب»، تصویر؛ دولتی، 43؛ کاظمی، همانجا).
دومین ویژگی این داستان شهرت فراوان آن در میان مردم است. بسیاری از خوانندگان افغانی اشعار سیاه‎موی و جلالی را به‌صورت تصنیف اجرا کرده‎اند (نک‍ : مددی، 148؛ سلجوقی، همانجا). این منظومه واجد همۀ بن‎مایه‎های نمادین افسانه‎های عاشقانۀ ایرانی، چون عاشق‌شدن در خواب، عشق در یک نظر، تحقق رؤیا در بیداری و سفر است.

ویژگیهای سبکی و زبانی

داستان سیاه‌موی و جلالی مانند بیشتر افسانه‎های عاشقانۀ ایرانی، به‌صورت نثر آمیخته با نظم روایت می‎شود. قسمتهای نظم دوبیتیهای به‌هم‌پیوسته‎ای است که در بحر هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) سروده شده است. این دوبیتیها که جلالی در زمان هجران سروده، به گفتۀ خود او، 707‘1 بیت است (نک‍ : برنا، شم‍ 11، ص 14-15؛ خزاعی، 132؛ شعور، همانجا): سیه‌مویم سیه‌موی خماری / مقام و منزلت ملک بهاری / / هـزار‌و‌هفت‌صد‌و‌هفت بیت گفتـم / بمانه بـر زمانه یـادگاری. گویـا بسیاری از اشعار به‌سبب نقل شفاهی و سینه‌به‌سینۀ داستـان، تغییر یافته، یا از یاد رفته است و هم‎اکنون در دست نیست.
شاعر واژگان شکستۀ بسیار کمی به کار برده است، ولی از زبان گفتار و لحن محلی بهرۀ فراوان گرفته، و این‌گونه به لطف سخن افزوده است. بسیاری از ابیات لبریز از صنایع ادبی است که ازجمله می‎توان به انواع تشبیه و استعاره، تشخیص و مبالغه اشاره کرد.
از نظر موسیقایی نیز اشعار این منظومه بسیار گوش‎نوازند و قافیۀ درونی، ترصیع، موازنه و جناس دارند: محبت از محبان می‎زند سر / کرامت از بزرگان می‎زند سر / / به آتشهای هجران سیاه‌موی / ز من صد آه و افغان می‎زند سر (شعور، 1 / 364؛ موحد، 341). 
برخی دو‌بیتیها نیز به‌صورت مستقل و گاهی بدون ذکر نام داستان، در میان دوبیتیهای خراسان (شهرهای تربت حیدریه و تایباد) آمده است (نک‍ : مودودی، 49-50؛ قهرمان، 561-564)؛ برای نمونه: اگر مُردُم سیه‌موی وفادار / لَشُم را با کسی مگذار، مگذار / / شهید عاشقی غسل و کفن نیست / طریق عاشقی این است ای یار (شعور، همانجا؛ مقتدری، 33؛ خزاعی، 142)؛ سیه‌مو گر به تربت باشه می‎رُم / سیه‌مو گر به مشهد باشه می‎رم / / برای خاطر نازدار سیه‌مو / به زیر تخت حضرت بـاشه می‎رم (همـو، 133؛ قهرمان، 561). شعرخوانی و ابراز احساسات با دوبیتیها، از دیگر ویژگیهای افسانه‎های عاشقانه است که در سیاه‌موی و جلالی بسیار بارز است (نک‍‎ : ه‍ د، افسانه). 

پایان‎بندی خاص

این داستان نه از نوع افسانه‎های عاشقانه با پایان خوش، و نه از نوع تراژیک با پایانی فاجعه‎آمیز است؛ بلکه هر دو نوع را با‌هم آمیخته است. با توجه به تأثیرپذیری شدید منظومه‎های بدفرجام از ادبیات غنایی عرب، به‌ویژه داستانهای عاشقانۀ دورۀ جاهلی، به نظر می‎رسد که جلالی در پاره‎ای موارد همچون مجنون، عاشقی منفعل است و تلاشی برای خواستۀ خود نمی‎کند. نمونۀ دقیق این مورد زمانی است که او پس از دیدن خواب، سرگردان بیابان شده، تنها دوبیتی می‎سراید و به دنبال معشوق به سوی زادگاه و قبیلۀ سیاه‌موی نمی‎رود. در ادامه، پس از دیـدن سیـاه‌موی به‌یک‌باره دگرگون می‎شود، فعال در پـی وصال حرکت می‎کند و برای فراهم‌آوردن خواستۀ خانوادۀ دختر سفر کرده، با کار بسیار به او می‎رسد. در‌نهایت، غمْ کل داستان را فرا‌می‎گیرد، زیرا وصال در کمتر از یک سال به فراق مبدل می‎شود و بیماری جلالی افسانه را با فضایی تلخ، ولی نه کاملاً تراژیک به پایان می‌رساند.

مآخذ

برنای آصفی، محمدصادق، «دل‌چسب‎ترین معلومات راجع به سیاه‌موی و جلالی»، آریانا، کابل، 1331 ش، س 11، شم‍ 9-11؛ جعفری (قنواتی)، محمد، «بحثی در افسانه‎های عاشقانۀ ایرانی»، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، تهران، 1385-1386 ش، شم‍ 7- 8؛ خزاعی، حمیدرضا، افسانه‌شعرها، مشهد، 1385 ش؛ دولتی، عبدالکریم، داستان عشق سیه‌موی و جلالی، هرات، 1392 ش؛ سلجوقی، نصرالدین، موسیقی و تئاتر در هرات، تهران، 1383 ش؛ شعور، اسدالله، ترانه‎های کهسار، کابل، 1353 ش؛ قهرمان، محمد، فریادهای تربتی، به کوشش حمیدرضا خزاعی، مشهد، 1383 ش؛ کاظمی، محمدکاظم، «دوبیتیهای سیاه‌مو و جلالی»، فصلنامۀ شعر، تهران، 1376 ش، شم‍ 21؛ مارتسلف، اولریش، طبقه‎بندی قصه‎های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1371 ش؛ مایل هروی، رضا، سیاه‌موی، لیتان، مریم، کابل، 1346 ش؛ محب حیرت، عبدالله، «سیاه‌موی و جلالی»، آریانا، کابل، 1331 ش، س 11، شم‍ 8؛ مددی، عبدالوهاب، سرگذشت موسیقی معاصر افغانستان، تهران، 1390 ش؛ مقتدری شیرازی، محمدتقی، «فولکلور و ادبیات محلی»، آریانا، کابل، 1332 ش، س 12، شم‍ 2؛ موحد رحیمی، عبدالقادر، تذکرة ‎‎الشعرای غور، هرات، 1390 ش؛ مودودی، محمدناصر و زهرا (فریبا) تیموری، گزیده‎ای از ادبیات شفاهی تایباد، مشهد، 1384 ش.

میترا نصر اصفهانی