سماور

سَماوَر، منظومه‌ای طنزآمیز دربارۀ سماور و چای، سرودۀ میرزا علی‌اکبر عشقی، که در 147 بیت در بحر رمل است و با این بیت آغاز می‌شود: باز عصر است و کسل شد طبع من / خیز و آتش در سماور برفکن.
سماور در 1326 ق، با تصویرگری میرزا محمدکاظم همدانی، در چاپخانۀ مشهدی خداداد طبع شد. این سروده نسبت به آثار مشابه، از نظر وزن و قافیه ایرادهای کمتری دارد.
هدف شاعر در این منظومه، نشان‌دادن وابستگی مردم ایران به چای و آداب آن است. وی ضمن مناظره با سماور، اهمیت آن را به‌عنوان وسیلۀ تهیۀ چای به‌خوبی نشان می‌دهد. منظومه به این ترتیب آغاز می‌شود: عصرهنگام که شاعر هوس چای می‌کند، به یاد گفت‌وگوی دوشین خود با سماور می‌افتد. شاعر از سماور شکوه می‌کند و می‌گوید که مایۀ رنج و دل‌بستگی همگان شده است، زیرا هر‌کس صبح از خواب برمی‌خیزد، نخست به یاد سماور، و پس از آن به یاد خدا و سلام‌کردن بر مادر می‌افتد. شاعر خطاب به سماور اضافه می‌کند: به هرجا که می‌روم، تمام اصناف و افراد را دل‌بسته و شیفتۀ تو می‌یابم. بعد از شکوه‌های شاعر، سماور زبان می‌گشاید و از ارزشهای خود سخن می‌گوید؛ ازجمله آنکه بی‌ او مجالس عزا، طلاق، ازدواج و شیرینی‌خوران، بیع و شرى، و صلح و آشتی رونقی ندارد، و اینکه از برکت وجود او چه بسیار مشاغل که رونق یافته‌اند و صاحبان آنان، چون سماورساز، سماورفروش، چای‌فروش، علاف، زغال‌فروش و جز آن، به نان‌و‌نوا رسیده‌اند. سرانجام، این گفت‌وگو با تأیید ارزش و هنرمندیهای سماور پایان می‌یابد.
ارزش مردم‌شناختی این کتاب، به‌جز جنبۀ طنز و فکاهی آن، معرفی مشاغل رایج در آن دوره است. در این منظومه، شاعر به صاحبان مشاغل آن زمان اشاره دارد، مانند آب‌بند، شمشیرساز، گیوه‌دوز، شعرباف، جسّام، تاوه‌کش، حلوایی، علاف، نداف، مشته‌زن، چغرقی، شیربند، طبق‌کش، لبلبویی، شلغمی، شربتی، جوراب‌چین، باروت‌کوب، ابریشم‌کش، شانه‌بین، جولا، گِل‌کار، حداد، عصار، خراط، زالویی، بیطار، جفری، رمال، نقل‌گو، تریاک‌مال، مسگر، دوغی، فرنی‌پز، کله‌جوش، بادگیر، بغل‌زن، کاه‌کش، شیره‌فروش، جارچی، هیمه‌کش، پرده‌دوز، چنگی، نقاره‌چی، حفار، فعله، سراج و بنا (نک‍ : جم‍ ‌‌). این کتاب گویا متنی آموزشی برای یاددادن مشاغل به کودکان بوده است، زیرا مؤلف با دقت همۀ مشاغل روزگار خود را برمی‌شمارد.

مأخذ

 عشقی، میرزا علی‌اکبر، منظومۀ سماور، تهران، 1326 ق.

حسن ذوالفقاری