سراج القلوب

سِراجُ الْقُلوب، اثر ابومنصور سعید بن محمد قطان غزنوی، از متون اواخر سدۀ 6 و اوایل سدۀ 7 ق / 12-13 م. 
از زندگانی مؤلف اطلاع چندانی در دست نیست. ساختار کتاب به شیوۀ پرسش و پاسخ تنظیم شده است؛ سؤالهایی کوتاه با پاسخهایی بلند که در فرهنگ ایران بی‌سابقه نبوده است (برای نمونه، نک‍ : مینوی خرد، 20-71؛ تفضلی، 156). این ویژگی سبب کاربرد بیشتر و فهم ساده‌تر اثر شده است. مؤلف در برخی جاها از سنت چیستان‌گویی پیروی کرده، که این موضوع بر ارزش کتاب افزوده است؛ به‌خصوص که برخی از این چیستانها در فرهنگ عامه تا امروز نیز رواج دارد، مثل 4 پیغمبر زنده (ص 114)، گور روان کدام است؟ (ص 84)، آن 5 تن که ایشان را نه پدر بود و نه مادر (ص 85)، و پدر 40ساله و فرزند 120ساله چه نام دارد؟ (ص 14). این ساختار کتاب را به اثری تعلیمی تبدیل کرده است. 
ویژگی دیگر کتاب، انعکاس برخی از باورها، اساطیر و سطح شناخت و طرز تفکر عموم مردم آن زمان است؛ مثل آنچه دربارۀ کوه قاف (ص 77- 78)، آفرینش (ص 55-57) و صاعقه (ص 78) آمده است. همچنین، وجود برخی روایات کمیاب و نایاب مثل «صفت بلوقیا رحمه الله» (ص 134-141) که روایتهای فارسی آن بسیار کم است (برای چند روایت نادر، نک‍ : منزوی، 1 / 339- 340). آنچه دربارۀ صفت شهرها و خرابی آنها آمده است، از حیث مردم‌شناسی اهمیت دارد؛ مثل خرابی بغداد، اصفهان، مداین و نظایر آنها که با افسانه‌هایی توأم شده، و به‌تفصیل آمده است (ص 78-81). 
آنچه بیش‌ازهمه کتاب را در حوزۀ ادب عامه مطرح و خواندنی می‌کند، ساختار سوررئال، تخیلی و هیجان‌انگیز داستانهای آن است که اغلب سرشار از مطالب اعجاب‌برانگیز، عناصر خارق‌العاده و موجودات فراطبیعی است و باید موضوع و درون‌مایۀ آن را دینی ـ اساطیری دانست. 
در کتاب سراج القلوب، موضوعهایی مهم نظیر آفرینش آسمان و زمین و شگفتیهای آنها، شرح‌حال پادشاهان و فراعنه، سرگذشتهای عجیب پیشینیان، داستانهایی از پیامبران آسمانی با بن‌مایه‌های اخلاقی، مباحث و مسائل مذهبی و نیز افسانه‌ها و داستانهای اساطیری با نثری ساده و روان در ۴3 باب مطرح شده که ترتیب آنها چنین است: صفت آفرینش این جهان، صفت نخستین چیز که بیافرید، صفت آسمانها، صفت نام زمینها، صفت آفرینش بهشت، صفت آفرینش دوزخ، صفت مرغان آسمان، صفت درخت طوبى، صفت ترازوی قیامت، صفت صراط و بگذشتن بر وی، صفت عرش و کرسی، صفت حاملان عرش، صفت عدد پیغمبران، صفت ملک‌الموت، صفت منکر و نکیر، صفت بیت‌المعمور، صفت کوه قاف، صفت خرابی شهرها، صفت صور اسرافیل، صفت قفل آسمانها، صفت گور روان، صفت آن 5 تن که ایشان را مادر و پدر نبود، صفت غرق‌شدن فرعون، صفت پنددهندۀ سلیمان، صفت بانگ‌کردن مرغان، صفت بنای نخستین، صفت بلندترین چیزها، صفت مائدۀ عیسى، صفت اصل دریا، صفت جرجیس، صفت پدر 40ساله و پسر 120ساله، صفت اخلاق پیغمبران، صفت پیغمبران زنده، صفت سخن کودک در شکم، صفت بردن پیغمبران به آسمان، صفت عصازدن موسى، صفت زنده‌شدن پیغمبران، صفت اصحاب‌الرس، صفت اصحاب اخدود، صفت دعوی‌کردن شداد به خدایی، صفت صحیفه‌های داود، صفت گور سلیمان پیغمبر، و صفت بلوقیا رحمه اللٰه (کاراخلیلوویچ، 98- 99).
ازلحاظ محتوایی، بابها را چنین می‌توان تقسیم کرد: بخش مربوط به اساطیر و عقاید دینی در ۲۴ فصل که تشابه موضوعی بیشتری دارند، مثل فصل مربوط به آفرینش با موضوعاتی مانند آغاز آفرینش، مدت آفرینش، نخستین چیزی که آفریده شد، آفرینش آسمانها و زمین ... ؛ فصل مربوط به آخرت با مباحثی مانند بهشت، دوزخ، مرغان بهشت، جوی کوثر و درخت طوبى، عرش و کرسی، حاملان عرش؛ فصل مربوط به جهان پس از مرگ با عناوینی مانند پرسیدن منکر و نکیر از مرده، بردن روح انسانها به آسمان و بازگرداندن آن به کالبد جسمانی‌اش، 3 مرحله دمیدن‌ اسرافیل در صور، برکشیدن کردارهای انسانها در ترازوی‌ قیامت، عبور از پل صراط؛ فصل صفت اصل دریا و روایت عاقبت آب همۀ دریاها در آخرالزمان؛ 18 فصل مربوط به پیغمبران؛ در فصل پایانی کتاب، سرگذشت‌ افسانه‌وار جوانی یهودی به نام بلوقیا آمده است. بر این اساس، پدر بلوقیا رهبر دینی بنی‌اسرائیل در یکی از شهرهای مصر بود و پس از وفاتش، بلوقیا بر جای وی نشست. ازقضا، روزی بلوقیا می‌فهمد که‌ پدرش همۀ مطالب مربوط به وصف و ستایش پیغمبر اسلام (ص) را از تورات حذف کرده است تا مردم از آن آگاه نشوند و به‌ محمد (ص) نگروند. بلوقیا سخت دلسرد می‌شود و تصمیم‌ می‌گیرد که به دنبال پیغمبر اسلام (ص) برود تا بلکه جزو امت‌ وی شود. مطالب عجیبی مانند دیدار بلوقیا و همراهش عفان‌ با درختان و گیاهان سخن‌گو، رویارویی با جانوران‌ مختلف و دیوان نگهبان گور سلیمان، وصف موجودات‌ غریبی که وظایف خاصی دارند، گذر از هفت‌دریا، دیدار بلوقیا با فرشتگان و حضرت خضر، روایت جالب دیدار و صحبت‌ بلوقیا با ابلیس و جز اینها در این فصل به‌تفصیل آمده است. این فصل با دو بخش‌ پیشین هیچ‌گونه پیوند موضوعی ندارد (همو، 99-100؛ نیز نک‍ : قطان، 134). این داستان عجیب را که ظاهراً جزو روایات اسرائیلی‌ است، به عبدالله بن سلام نسبت داده، و قدیم‌ترین مأخذ آن را قصص الانبیاء ثعلبی (ص 195-200) دانسته‌اند. گویا تنها مأخذ داستان مفصل بلوقیا در هزارويك‌شب (3 / 199-227) نیز همین کتاب است.
از کتاب سراج القلوب نسخه‌های زیادی به جای مانده‌ است. قدیم‌ترین نسخه‌ در خارج از ایران، نسخۀ موزۀ بریتانیا ست (برای مشخصات نسخه، نک‍ : کاراخلیلوویچ، 101). این اثر چندین بار در ایران چاپ شده است. آخرین بار، مرکز نشر دانشگاهی آن را در 1384 ش، با مقدمه و تصحيح نامير كاراخليلوويچ منتشر نمود. مؤسسۀ ابن‌سینا نیز ترجمۀ بوسنیایی کتاب را در 2012 م چاپ کرده است. 

مآخذ

 تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1389 ش؛ ثعلبی، احمد، قصص الانبیاء، بیروت، مکتبة الثقافیه؛ قطان غزنوی، سعید، سراج القلوب، به کوشش نامیر کاراخلیلوویچ، تهران، 1384 ش؛ کاراخلیلوویچ، نامیر، «شایسته‌ها و بایسته‌های تحقیق سراج القلوب»، آینۀ میراث، تهران، 1380 ش، س 4، شم‍ 3؛ منزوی، فهرستواره؛ مینوی خرد، ترجمۀ احمد تفضلی، تهران، 1364 ش؛ هزارويك‌شب، ترجمۀ عبداللطیف طسوجی، به کوشش محمد رمضانی، تهران، 1316 ش.

حسن ذوالفقاری