زهر الربیع

زَهْرُ الرَّبیع ‌(گلهای بهاری)، کتابی است به عربی ساده و عامه‌فهم، تألیف سید نعمت‌الله جزایری شوشتری (1050-1112 ق / 1640 - 1700 م)، از فقهای دورۀ صفوی، مشتمل بر حکایات، لطایف، افسانه‌ها و خاطرات که با اخبار و احادیث فراوان ممزوج گردیده است. 
این اثر در دو مجلد تدوین شده است. مجلد اول را سید نورالدین محمد، یکی از نوادگان مؤلف، به فارسی برگردانده است (ص 1-2). این ترجمه به تصحیح جلال‌الدین غروی آملی نخستین‌بار به سال 1301 ق در تبریز، و پس از آن بارها در تهران و هند چاپ شده است (نک‍ ‍: مشار، 1 / 1294). اهمیت این کتاب در جمع‌آوری و حفظ شمار فراوانی از روایتهای شفاهی، ارائۀ روایتهایی تازه و متناسب با روزگار مؤلف از داستانهای پیشین، قصه، خاطره، مَثَل و گونه‌های دیگر ادب شفاهی، و نیز اشارات و نکاتی است که ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی دورۀ صفوی را نشان می‌دهد. زهر الربیع می‌تواند دائرة‌المعارف مختصری از انواع ادب شفاهی به شمار آید. مؤلف کتاب با توجه به تنوع موضوعی آن، از منابع کتبی فراوان و درعین‌حال گوناگون، همچنین از شنیده‌های خود استفاده کرده است. 
نعمت‌الله جزایری گاهی روایات خود را با ذکر منبع نقل می‌کند (نک‍ ‍‍: 1 / 89، 134، 164)، و گاهی نیز هنگام نقل حکایتی، فقط به آوردن جمله‌هایی مانند «در بعضی کتب مذکور است» (نک‍ ‍: 1 / 72، 92، 129) بسنده می‌کند؛ ولی بیشتر روایات خود را بی ذکر منبع نقل کرده است. وی برای ذکر منابع شفاهی خود از جمله‌هایی چون «یکی از ثقات نقل کرد برای من» استفاده کرده است (برای نمونه، نک‍ : 1 / 226). 
زهر الربیع از‌لحاظ ساختاری و گونه‌شناسی در ردیف کتابهایی موسوم به «کشکول»، «چنته» یا «سفینه» قرار می‌گیرد؛ از‌این‌رو فاقد فصل‌بندیهای مرسوم کتابهای علمی است. به عبارت دقیق‌تر، فصلهای آن عنوان مشخصی ندارند، و در‌ظاهر، مطالب کتاب بی‌هیچ نظم و ‌ترتیبی در پی هم آمده‌اند. همین موضوع باعث شده است که برخی خواندن آن را دشوار بدانند (نبوی، مقدمه، 10)، اگرچه دقت در مطالب آن مشخص می‌کند که این کتاب کم‌و‌بیش از نظمی درونی برخوردار است؛ برای نمونه، حکایات، افسانه‌ها و مطالب مربوط به «مکر زنان» در یک مجموعه، و مطالب مربوط به امثال و داستانها در مجموعه‌ای دیگر آمده‌اند (نک‍ ‍: 1 / 43-46، 224-231). همچنین، پس از اختصاص چند صفحه به حکایات مربوط به افراد بخشنده، از قبیل حاتم یا خاندان برمکی (1 / 79-82)، بی‌درنگ حکایتهایی دربارۀ بخیلان آمده است (همو، 1 / 83- 86). درحقیقت، نبود عنوان در فصلهای کتاب از ویژگیهای ساختاری چنین آثاری است و این موضوع نه‌فقط نقطۀ ‌ضعف چنین کتابهایی نیست، بلکه باید آن را نقطۀ قوت آنها محسوب کرد (کاسب، 10-11) که هدف آنها مخاطب قراردادن عامۀ مردم بوده است (نک‍ ‍: دبا، 18 / 36). 
پیش از جزایری، شیخ بهایی نیز در کنار تدوین کتابهای متعدد علمی، با رویکرد به فرهنگ مردم، کتابهایی مانند کشکول، و منظومه‌های نان و حلوا و شیر و شکر و داستان منثور موش و گربه را نوشته بود. وی در این آثار، با بهره‌گیری از زبان مردم به بیان مسائل و مشکلات ایشان می‌پردازد. آغاز این راه به دست شیخ بهایی، مجوزی برای ادامۀ کار دیگران می‌شود؛ برای نمونه، یکی دیگر از عالمان آن دوران، یعنی آقا جمال خوانساری که استاد سید نعمت‌الله بود، کتاب کلثوم‌ننه را تدوین، و برخی آداب و رسوم آن دوران را با زبانی بسیار ساده و تند نقد می‌کند (نک‍ : همانجا). کار سید نعمت‌الله را باید در امتداد جریان فکری «توجه به قاعدۀ هرم جامعه» بررسی کرد.

محتوای کتاب

 زهر الربیع مشتمل است بر انواع لطایف، افسانه‌ها، قصص و حکایات که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

الف ـ لطایف

1. پیرزنی که فقط با شوهرکردن شفا می‌یابد (نک‍ : 1 / 10)، کد 476‘1 فهرست آرنه ‌ـ تامپسون (نک‍ : مارتسلف، 219): کهن‌ترین روایت کتبی آن را راغب نقل کرده است (3 / 207) و ملا حبیب‌الله کاشانی (ص 127) و دهخدا (1 / 558، 3 / 1119-1120) روایتهای دیگری از آن را نقل کرده‌اند. چند روایت شفاهی از آن نیز با اندکی اختلاف در شهرهای مختلف ثبت شده است (جعفری، «سیر ... »، 68- 71).
2. دعایی که واژ‌گونه تحقق می‌یابد (1 / 157): روایتهای کتبی این لطیفه را سنایی (ص 647)، عطار (مصیبت‌نامه، 347)، عبید زاکانی (ص 306) و ملا حبیب‌الله کاشانی (ص 195) ثبت کرده‌اند و چند روایت شفاهی آن را نیز جعفری آورده است ( ‌قندان ... ، 120-125). این لطیفه به ملا نصرالدین نیز منسوب شده است (رمضانی، 160). 
3. اَحوَلی که یکی را دو تا می‌بیند (1 / 144): لطایف مربوط به افراد لوچ قدمتی طولانی دارند و در بیشتر فرهنگها، روایتهایی از آنها به چشم می‌خورد. در ادبیات کتبی، روایتهایی از این موضوع را عطار ( اسرارنامه، 158)، مولوی (دفتر 1 / 16-17)، مرزبان بن رستم (ص 84-85) و سنایی (ص 84) نقل کرده‌اند. روایتی شفاهی نیز از آن ثبت شده است (جعفری، همان، 92-93). 
4. خسیس به حرفش عمل می‌کند (1 / 27): در ادبیات مکتوب فارسی روایتی از آن وجود ندارد، اما روایت عربی آن را ابراهیم بیهقی نقل کرده است (1 / 252). روایت شفاهی این لطیفه در اراک ثبت شده است (جعفری، همان، 150-151). 
5. این‌بار مثل آن‌بار نشود: شخصی به عیادت بیماری می‌آید، و هنگام ترک منزل به خانوادۀ بیمار می‌گوید این‌بار مثل بار قبل نشود که بیمارتان مرد و من را خبر نکردید (2 / 390). از این لطیفه روایتی در ادبیات مکتوب فارسی وجود ندارد، اما روایتی شفاهی از آن ثبت شده (جعفری، همان، 166)، و در «مطایبات ملا نصر‌الدین» نیز آمده است (ص 304). 

ب ـ افسانه‌ها

1. تقسیم عادلانـه (1 / 19)، کـد 51 فهرست آرنـه ـ تامپسون (مارتسلف، 57- 58): روایتهای کتبـی آن در فرائـد السلوک (نک‍ : سجاسی، 230-231)، جوامع الحکایات (نک‍ : عوفی، 2(1) / 171-173) و مثنوی مولوی (دفتر 1 / 115- 118) آمده است. روایتهای شفاهی از آن را در خراسان (انجوی، تمثیل ... ، 1 / 60-62)، گیلان (پوراحمد، 27- 28)، مشهد (وکیلیان، 17- 18) و آذربایجان (تاکه‌هارا، 280-281) ثبت ‌کرده‌‌اند. 
2. گر ملک این است و چنین روزگار (1 / 75): اصل این افسانه در مخزن الاسرار نظامی آمده است (ص 129-132) و در جامع التمثیل نیز روایتی از آن آمده (نک‍ ‍‍: هبله‌رودی، 611-612)، که به حجاج منسوب شده است. روایتهایی شفاهی از آن در اردبیل، لارستان و مراغه نیز ثبت شده است (انجوی، فردوسی‌نامه، 2 / 361-366). 
3. شهادت کبکها (1 / 90)، کد A960 آرنه ـ تامپسون: روایت کتبی آن در انوار سهیلی آمده (نک‍ ‍‍: کاشفی، 454-460)، و مارتسلف به یک روایت شفاهی (ص 186) از آن اشاره کرده است. در میان کردان نیز روایتی از آن ثبت شده است (سلیمی، 344-347). 
4. من را یاد تو را فراموش، مکر زنان (1 / 228- 229)، کد B351‘1 آرنه ـ تامپسون: روایت کتبـی آن در جـوامع الحکایات عوفی آمده است (3(2) / 741-744) و چند روایت شفاهی از آن در خراسان، اصفهان، همدان، مازندران و سمنان ثبت شده است (نک‍ : انجوی، قصه‌ها ... ، 1 / 193-196، 2 / 133-140؛ بیهقی، حسین‌علی، 143-144؛ نیز مارتسلف، 207). 
5. شتر دیدی، ندیدی (2 / 331)، کد 655 آرنه ـ تامپسون (مارتسلف، 140): امیر‌خسرو دهلوی روایتی مشروح از آن را در هشت بهشت نقل کرده (ص 88- 99)، و انجوی نیز به دو روایت کامل از آن اشاره نموده است (نک‍ ‍‍‍: تمثیل، 1 / 120-121). میهن‌دوست نیز روایتی از آن را ثبت کرده است (ص 23-25). عنوان افسانه نیز به‌صورت «شتر دیدی؟ ندیدی» از امثال سائر زبان فارسی است (نک‍ ‍‍: دهخدا، 2 / 1018؛ بهمنیار، 357). 
6. نیت پادشاه (2 / 249): روایتهای کتبی و شفاهی فراوانی از آن وجود دارد. قدیم‌ترین روایت مکتوب این افسانه را فردوسی نقل کرده (6 / 468-476)، که به بهرام گور منسوب شده است. پس از آن، در بسیاری از منابع کتبی دیگر نیز با تفاوتهایی نقل شده است (غزالی، 140-142؛ راوندی، 78- 79؛ فخر مدبر، 66-71؛ اسکندرنامه، 239-241؛ منتخب ... ، 89-91؛ محقق، 186-187؛ کاشفی، 42؛ عطار، مصیبت‌نامه، 322-323؛ هبله‌رودی، 601- 609). روایتهای شفاهی آن نیز در شهرهای مختلف ایران ثبت شده است (جعفری، روایتها ... ، 155- 158؛ وکیلیان، 278- 279؛ نادری، 414؛ انجوی، فردوسی‌نامه، 2 / 328-331؛ قتالی، 125-126). 
7. گرگ می‌خواهد نعل‌بندی کند (2 / 257)، کد j122 آرنه ـ تامپسون با عنوان «خر به دهان گرگ لگد می‌زند» (مارتسلف، 46): چند روایت شفاهی از آن ثبت شده است (انجوی، تمثیل، 1 / 59؛ بیهقی، حسین‌علی، 155-156). 
8. خر ما از کرگی دم نداشت (2 / 298- 299)، کد 534‘1 آرنه ـ تامپسون (مارتسلف، 224-225): انجوی 5 روایت از آن را نقل کرده، و به 21 روایت دیگر آن اشاره کرده است (همان، 1 / 74-84). صبحی نیز روایتی بسیار مشروح از آن ثبت نموده است (ص 34-54). مثل آن نیز از امثال سائر زبان فارسی است (نک‍ ‍‍‍: دهخدا، 2 / 734). 
9. رؤیاپردازی آدم فقیر (1 / 177)، کد 430‘1 آرنه ـ تامپسون: روایت کتبی آن در تحریرهای مختلف کلیله‌و‌دمنه آمده است (ص 263؛ داستانها ... ، 213؛ کاشفی،366؛ پنچاکیانه، 381-382). دو روایت شفاهی نیز از آن ثبت شده است (مارتسلف، 219؛ جعفری، قصه‌ها ... ، 208-210).
افزون‌بر موارد یاد‌شده، در زهر الربیع برخی اعتقادات و باورهای مردمی نیز بازتاب یافته است، مانند «گربه از عطسۀ شیر به وجود آمده است» (1 / 130) یا «خرس انسانی بوده که مسخ شده است» (2 / 289) و نیـز تفأل به دیـوان حافظ (نک‍ ‍: همانجا). ویژگی دیگر زهر الربیع این است که مانند بسیاری از رسالات و کتب دوران صفوی، به زبانهای مختلف، به نقد مذاهب اسلامی به‌ویژه اهل سنت پرداخته است (نبوی، مقدمه، 11). این موضوع بازتاب روحیۀ عمومی علمای آن دوره است. 
ترجمۀ فارسی کتاب چندان روان نیست و به‌شدت متأثر از نحو زبان عربی است. مترجم در برخی از مواضع کتاب، مطالبی از خود اضافه کرده و در این موارد، معمولاً جملۀ «مترجم می‌گوید» (جزایری، نورالدین، 2 / 399) را به کار برده است. 
در پایان کتاب زهر الربیع توضیحات مفصلی دربارۀ چگونگی معاشرت جنسی زن و شوهر آمده است. مطالب این قسمت با وجود صراحت، با کتابهای الفیه شلفیه متفاوت است. اهمیت کار مؤلف در آن است که با استناد به اقوال «اصحاب باه» به توضیحات خود جنبۀ علمی داده است. وی در هر توضیح منافع و مضار آنچه را که می‌گوید، مشخص می‌کند (نک‍ : 2 / 391- 399).

مآخذ

 اسکندرنامه، روایت فارسی کالیستنس دروغین، تحریر عبدالکافی بن ابی‌البرکات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1343 ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، تمثیل و مثل، تهران، 1352 ش؛ همو، فردوسی‌نامه، تهران، 1363 ش؛ همو، قصه‌های ایرانی، تهران، 1352- 1353 ش؛ بهمنیار، احمد، داستان‌نامۀ بهمنیاری، به کوشش فریدون بهمنیار، تهران، 1361 ش؛ بیهقی، ابراهیم، المحاسن و المساوی، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، مکتبة نهضة مصر؛ بیهقی، حسین‌علی، چهل افسانۀ خراسانی، تهران، 1380 ش؛ پنچاکیانه (پنج داستان)، ترجمۀ مصطفى خالق‌داد هاشمی عباسی، به کوشش جلالی نائینی و دیگران، تهران، 1363 ش؛ پوراحمد جکتاجی، محمدتقی، افسانه‌های گیلان، تهران، 1380 ش؛ تاکه‌هارا، شین و احمد وکیلیان، افسانه‌های ایرانی، تهران، 1384 ش؛ جزایری، نعمت‌الله، زهر الربیع، ترجمۀ نورالدین محمد جزایری، به کوشش احمد کتابچی و محمود موسوی زرندی، تهران، 1333 ش؛ جزایـری، نـورالدین محمد، مقدمه بـر زهـر الربیع (نک‍‍‍ : هم‍‍‌‌ ، جزایـری، نعمت‌الله)؛ جعفری (قنواتی)، محمد، روایتهای شفاهی هزار‌ویک‌شب، تهران، 1384 ش؛ همو، «سیر تحول یک لطیفه از قرن چهارم تا دورۀ مشروطیت»، فرهنگ مردم، تهران، 1385 ش، س 5، شم‍ 18؛ همو، قصه‌ها و افسانه‌هایی از گوشه‌و‌کنار ایران، تهران، 1386 ش؛ همو، قندان و نمکدان، تهران، 1392 ش؛ داستانهای بیدپای ( کلیله‌و‌دمنه)، ترجمۀ محمد بن عبدالله بخاری، به کوشش پرویز خانلری و محمد روشن، تهران، 1369 ش؛ دبا؛ دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم، تهران، 1338 ش؛ دهلوی، امیرخسرو، هشت‌بهشت، به کوشش جعفر افتخار، مسکو، 1972 م؛ راغب اصفهانی، حسین، محاضرات الادباء، بیروت، 1961 م؛ راوندی، محمد، راحة الصدور، به کوشش محمد اقبال، تهران، 1364 ش؛ رمضانی، محمد، ملا نصر‌الدین، تهران، 1339 ش؛ سجاسی، اسحاق، فرائد ‌السلوک، به کوشش عبدالوهاب نورانی‌وصال و غلامرضا افراسیابی، تهران، 1368 ش؛ سلیمی، هاشم، چیروک، تهران، 1390 ش؛ سنایی، حدیقة الحقیقة‌، به کوشش محمد‌تقی مدرس ‌رضوی، تهران، 1359 ش؛ صبحی مهتدی، فضل‌الله، داستانهای دیوان بلخ، تهران، 1334 ش؛ عبید زاکانی، کلیات، به کوشش محمد‌جعفر محجوب، نیویورک، 1999 م؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، اسرارنامه، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1386 ش؛ همو، مصیبت‌نامه، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1386 ش؛ عوفی، محمد، جوامع الحکایات و لوامع الروایات، به کوشش امیربانو امیری فیروزکوهی (مصفا) و مظاهر مصفا، تهران، 1386 ش؛ غزالی، محمد، نصیحة الملوک، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1361 ش؛ فخر مدبر، محمد، آداب الحرب و الشجاعة، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1346 ش؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق و محمود امید‌سالار، تهران، 1386 ش؛ قتالی، عبدالجلیل، هفتاد افسانه از افسانه‌های بندر خمیر، شیراز، 1389 ش؛ کاسب، عزیزالله، مقدمه بر کشکول شیخ بهایی، ترجمۀ همو، تهران، 1381 ش؛ کاشانی، حبیب‌الله، ریاض الحکایات، تهران، 1317 ق؛ کاشفی، حسین، انوار سهیلی، به کوشش محمد روشن، تهران، 1388 ش؛ کلیله‌‌ودمنه، ترجمۀ نصرالله منشی، به کوشش مجتبى مینوی، تهران، 1345 ش؛ مارتسلف، اولریش، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1371 ش؛ محقق سبزواری، محمد، روضة الانوار عباسی، به کوشش نجف لک‌زایی، قم، 1381 ش؛ مرزبان بن رستم، مرزبان‌نامه، ترجمۀ سعدالدین وراوینی، به کوشش محمد قزوینی، تهران، 1310 ش؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1350 ش؛ «مطایبات ملا نصرالدین»، جوحی، به کوشش احمد مجاهد، تهران، 1382 ش؛ «منتخب رونق المجالس»، دو رسالۀ فارسی کهن در تصوف، به کوشش احمدعلی رجایی، تهران، 1354 ش؛ مولوی، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، 1382 ش؛ میهن‌دوست، محسن، سمندر چل‌گیس، تهران، 1352 ش؛ نادری، افشین، نمونه‌هایی از قصه‌های مردم ایران، تهران، 1383 ش؛ نبوی، ابراهیم، گزیدۀ زهر الربیع، تهران، 1380 ش؛ نظامی گنجوی، مخزن الاسرار، به کوشش بهروز ثروتیان، تهران، 1363 ش؛ وکیلیان، احمد، قصه‌های مردم، تهران، 1379 ش؛ هبله‌رودی، محمد، جامع التمثیل، به کوشش حسن ذوالفقاری و زهـرا غلامی، تهـران، 1390 ش. 

محمد جعفری (قنواتی)