زنگ حیدری

زَنْگِ حِیْدَری، گونه‌ای شعر‌خوانی در سوگواریهای مذهبی و به‌خصوص در شبهای احیای ماه رمضان در اغلب نقاط ایران؛ همچنین زنگی که شاطران و عیاران و قلندران بر بازو می‌بستند و در آیینهای عاشورایی، آن را بر نخل و علم می‌آویختند. نام آیین زنگ حیدری از زنگی به همین نام گرفته شده، و در میان صوفیان و قلندران رایج، و از اسباب و لوازم آنان بوده است. اکنون زنگوله‌هایی که بر علمهای عزاداری بسته می‌شود، همان زنگ حیدری و نمادی بازمانده از رسم زنگ حیدری در آیین جوانمردی است. 
در فرهنگ آنندراج در توضیح زنگ حیدری آمده است: زنگ گلابی که قلندران بر کمر بندند، و این بیت از ملا سالک قزوینی نیز به‌عنوان شاهد بیان شده است: حیدر صفدر علی بن ابی‌طالب که هست / در میان قنبرش گردون چو زنگ حیدری. تقی حلوایی، متخلص به «ضمیر»، نیز چنین گوید: بیستون را چون در خیبر به زور تیشه کند / عشقْ زنگ حیدری بر بازوی فرهاد بست (نک‍ : حاج‌سیدجوادی، 4 / 70). 
این زنگ را شاطران نیز وقتی در حرفۀ خود ممارست نشان می‌دادند و به کمال مرتبه نایل می‌گشتند، به بازو و دامن و کمر خود می‌بستند که نشانۀ چابکی و قدرت عمل آنها بود (انصاف‌پور، 242-243؛ نیز نک‍ :‍ رموز ... ، 141). حسین کرد شبستری نیز وقتی وارد شهری می‌شد، لباس رزم می‌پوشید و زنگهای حیدری به کمر می‌آویخت و روانۀ مقصد می‌شد (میر‌جعفری، 59، حاشیۀ 18). 
گاه از زنگ حیدری به زنگ پهلوانی نیز تعبیر شده است، چنان‌که میر ‌معصوم، شاعر کاشی معاصر شاه عباس اول، به زنگ پهلوانی اشاره می‌کند و می‌گوید: محمل لیلی گران‌بار است از اسباب ناز / ناقه زنگ پهلوانی بسته در محمل‌سرای (نک‍ : بیضایی، 48، حاشیه). 
در آیین مربوط به زنگ حیدری، زنگی با همین نام را به پایۀ منبر هیئتها می‌بندند و نمایشگران «سقا‌خوان» پای این زنگ ایستاده و همراه با نواختن آن، به خواندن اشعار و روایات در ستایش علی (ع) و بیان مظلومیت و شهادت آن حضرت می‌پردازند. 
زنگ حیدری منقوش و متبرک به آیات قرآنی است و صدایی دل‌نشین دارد. تقدس زنگ به‌واسطۀ آیاتی است که بر آن نقش بسته است. مسئول نواختن زنگ یکی از معتمدان و مسن‌ترین افراد جمع است. وی بالای منبر رفته و با خواندن اشعار مذهبی، در پایان هر دو بیت، یک بار ضربه‌ای به زنگ می‌زند و صدای آن را بـه گـوش جمعیت عـزادار و مستمـع می‌رساند. از آرزوی پـای منبـرنشینـان ایـن است کـه روزی بـه زنـگ دسـت بـزنند («نوش‌آباد ... »، بش‍‌ ). در نوش‌آباد کاشان زنگ کهنی را به پایۀ منبر هیئت می‌بستند و سقا‌خوانها پای زنگ می‌نشستند و به اشعار خوانندۀ زنگ حیدری گوش فرامی‌دادند (نک‍ : ه‍ د، سقاخوانی). 
زنگ حیدری را به نخل نیز می‌بستند. در استهبان نخل یا چار‌چوی محلۀ اَهْر از دیگر چارچوها اهمیت بیشتری دارد و مردم اعتقاد دارند که تنها چارچویی که زنگ حیدری دارد، چارچوی این محله است. در باور مردم چنین آمده است که گویا در گذشته‌هایی دور در یکی از حسینیه‌های استهبان زنگی وجود داشته است که به زنگ حیدری معروف بوده است. این زنگ عصر عاشورا خود‌به‌خود به صدا درمی‌آمده، و 3 قطره خون از گلوی خود بر زمین می‌چکانده‌ است (آل‌ابراهیم، 41، نیز حاشیۀ 1؛ نیز نک‍ : ه‍ د، نخل و نخل‌گردانی). 
مداحان زنگ حیدری را در دستگاه دشتی می‌خوانند. نمونه‌ای از شعر زنگ حیدری: ای زنگ ناله کن در عزای حسین بزرگوار / با آه و ناله فغان از جگر برآر («نوش‌آباد»، بش‍ ). 

مآخذ

 آل‌ابراهیم، محمد‌رضا، فرهنگ مردم استهبان در محرم، رمضان و طلب باران، استهبان، 1385 ش؛ آنندراج، محمد‌پادشاه، به کوشش محمد دبیر‌سیاقی، تهران، 1363 ش؛ انصاف‌‌پور، غلامرضا، تاریخ و فرهنگ زورخانه، تهران، 1353 ش؛ بیضایی، حسین، تاریخ ورزش باستانی ایران، زورخانه، تهران، 1382 ش؛ حاج‌سیدجوادی، کمال و دیگران، اثرآفرینان، تهران، 1379 ش‌؛ رموز حمزه و ماجراهای عمر و عیار، به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، 1391 ش؛ میر‌جعفری، حسین، «شاطری و شاطردوانی در عصر صفویه»، هنر و مردم، تهران، 1356 ش، س 15، شم‍ 174؛ «نوش‌آباد، مهد آیینهای عاشورایی»، ایمنا (مل‍‌ )؛ نیز: 

Imna, www.imna.ir / fa / doc / report / 249325 (acc.11 / 7 / 1395). 

حسن ذوالفقاری