زمینه خوانی

زَمینه‌خوانی، گونه‌ای از مرثیه‌خوانی که نوحه در یکی از دستگاههای موسیقی، مانند سه‌گاه، چهارگاه، بیات‌ترک و جز آن شروع شود و در همان دستگاه به پایان می‌رسد. 
در زمینه‌خوانی، هر نوحه شرح‌حال کامل یکی از شهدای کربلا ست که با استناد به کتابهای مقتل سروده شده است. این سبک را حاج حسین بابا متخلص به مشکین، اهل قزوین، با کمک عارف قزوینی ابداع کرد. مشکین این سبک را به تهران آورد و با استقبال مداحان و سخنوران و سردم‌خوانان مواجه شد. این سبک جدید در تهران و شهر ری در پاتوقهای عزاداری رواج یافت. مداحان زمینه‌خوان باید به تمام دستگاهها و ردیفهای آوازی آشنایی کامل داشته باشند. گرچه شاعرانی دیگر در آن زمان، شروع به سرودن نوحه در سبک زمینه‌خوانی کردند، به‌سبب رعایت‌نکردن ردیفها، از کار آنها چندان استقبال نشد. اشعار مشکین در قالب غزل، قصیده، مسمط و رباعی است. نوحه‌های زمینه‌خوانی وی طرف‌داران زیادی پیدا کرد. سردم‌خوانان از غزلیات و قصیده‌های وی در محافل و مجالس سردم‌خوانی و سخنوری استفاده می‌کردند. مداحان نیز نوحه‌های زمینه‌خوانی را در هیئتها و پاتوقها می‌خواندند. در پایان هر نوحه و آخرین دم از نوحه، نام مشکین به‌عنوان تخلص برده می‌شد و شنوندگان با شنیدن نام وی به وجد می‌آمدند. 
زمینه‌خوانی دارای مراحل مختلفی است که هر مرحله نامی خاص دارد: 

دم

 بیتی از اشعار که نوحه‌خوان هر‌بار یک مصرع آن را می‌خواند و میان‌دار به همراه سینه‌زنان آن مصرع را تکرار می‌کنند. 

ریز

 در این مرحله ضرب‌آهنگ سینه‌زدن تند می‌شود و این کار با هماهنگی میان‌دار صورت می‌گیرد؛ وقتی در نوحه به واژۀ ریز می‌رسیم، میان‌دار با خبر‌کردن و یاد نام حضرت علی (ع)، همگان را متوجه می‌کند که ضرب‌آهنگ سینه‌زدن باید تندتر شود. 
اوج و فرود: همان اوج و فرود در دستگاههای آوازی است. 

واگیر

 ابیاتی از نوحه است که نوحه‌خوان آن را در همان دستگاه آوازی می‌خواند و میان‌دار و سینه‌زنان، بدون آنکه سینه بزنند، آن را با زمزمه همراهی می‌کنند. شمار کمی از نوحه‌ها دارای واگیر است.

جواب

 بعضی از شاعران، به‌ویژه مشکین، نوحه‌هایی با جواب سروده‌اند که شنوندگان و سینه‌زنان را به وجد می‌آورد و اوج هنر در سرودن نوحه‌های زمینه‌خوانی است. نوحه‌خوان وقتی به جواب می‌رسد، مکث می‌کند و میان‌دار جواب نوحه را با صدای بلند اعلام می‌کند و سینه‌زنان و شنوندگان تکرار می‌کنند. نمونه‌ای از جواب در نوحۀ حضرت ابوالفضل (ع)، سرودۀ مشکین، چنین است: کز الم فراق تو / چهرۀ ماه و مشتری؛ جواب: ای فلک ستیزه‌گر / چند کنی ستمگری / / تیره مکن ز غم دگر / چهرۀ ماه و مشتری. نوحه‌خوان در هر ردیف و هر دستگاهی که بخواند، وقتی به جواب نوحه می‌رسد، میان‌دار باید در همان دستگاه ردیف خوانده‌شده، جواب نوحه‌خوان را بدهد و این هماهنگی به عهدۀ میان‌دار است که سینه‌زنان را رهبری می‌کند. 
نوحه‌های مشکین در دفترچه‌هایی به نام دستک نوحه یا بیاض نوشته می‌شد و مداحان نوحه‌ها را یا از خود او، یا از شاگردانش می‌گرفتند. از شاگردان مخصوص مشکین، حسینعلی آتش‌انداز و حاج‌آقا رضا خوش‌نویس‌اند. از نوحه‌های معروف زمینه‌خوانی مشکین می‌توان به نوحۀ سلطان قیس در دستگاه سه‌گاه، نوحۀ هلال بن نافع در دستگاه چهارگاه، و نوحۀ حضرت ابوالفضل (ع) در دستگاه ماهور اشاره کرد. بعد از مشکین، کسانی همچون مبهوت، خاکی، مفلوک و حاج احمد صالح، اشعار و نوحه‌هایی به سبک زمینه‌خوانی سرودند.
در مجالس زمینه‌خوانی، ابتدا میان‌دار با ذکر چند صلوات مجلس را آماده می‌کند. وی از اشعاری استفاده می‌کند که در قالب (دم) و به نام دمِ «زیر و بارو» سروده شده است. نخستین بیت را «شاه‌فرد» گویند و در جواب هر بیت که میان‌دار می‌خواند، شنوندگان نیز وی را همراهی می‌کنند. این نمونه‌ای از یکی از دمهایی است که به‌صورت زیر و بارو سروده شده و در مجالس استفاده می‌شود: سر از بدنم تشنه جدا شد / چه به‌جا شد / به کجا شد / کربلا شد / / از گردنم این دین ادا شد / چه به‌جا شد / به کجا شد / کربلا شد (دم) / / مدهوش الستم / ز آن عهد که بستم / عهدی نشکستم ... . 
پس از این، به ترتیب مرتبه از مداحان برای خواندن دعوت می‌شود. آخرین نفر که پیش‌کسوت مداحان است، مجلس را ختم می‌کند. هر مداح از پیش‌واقعه استفاده می‌کند؛ یعنی اگر مداح قبلی نوحه‌ای از حضرت رقیه بخواند، مداح بعدی پیش‌واقعه‌ای از حضرت رقیه می‌خواند و بعد مجلس خود را شروع می‌کند. هرگاه مداحی همراه میان‌دار از پاتوقی دیگر به مجلسی بیاید که در آن زمینه‌خوانی برپا ست، مهمان محسوب می‌شود و ختم مجلس با او ست. 
پاتوقهای زمینه‌خوانی اینها ست: در تهران، مسجد حوض در چهارراه سیروس و مسجدجامع بازار؛ در شهر ری، پاتوق کوی معینی و پاتوق هاشم‌آباد و پاتوق نفرآباد. نظم هریک از این پاتوقها را میان‌دار برقرار می‌کند. وی شروع مجلس را بر عهده دارد و هنگام سینه‌زنی، وسط حلقۀ سینه‌زنان قرار می‌گیرد و آنها را با مداح، هم‌نوا و همساز می‌کند. میان‌دار باید موسیقی بداند، زیرا تمام نوحه‌ها در دستگاههای موسیقی سروده شده است؛ همچنین باید اشعار زیادی از شاعران در خاطر داشته، و به فن سخنوری و سردم‌خوانی هم آشنا باشد، زیرا بیشتر نوحه‌ها جواب دارند و میان‌دار باید با فن بیان و سخنوری بتواند مجلس‌گردانی کند؛ نیز هرگاه مداح از سبک خارج شود، سبک صحیح را به او معرفی ‌کند تا مجلس از رونق نیفتد. حاج حسین بابا از شاعران و نقالان مشهور دورۀ خود بود که مجالس سخنـوری وی مشهـور است (نک‍ : شهـری، 2 / 166 بب‍‌ ؛ محجوب، 1076)؛ از او طوماری نقالی نیز باقی مانده که با عنوان مشکین‌نامه منتشر شده است. 

مآخذ

 شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1383 ش؛ محجوب، محمدجعفر، ادبیات عامیانۀ ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، 1382 ش. 

علی عابدی