صبح خوانی

صُبْحْ‌خوانی، از مراسم سوگواری امام حسین (ع)، ویژۀ سحرگاه روز عاشورا، تا پیش از طلوع خورشید.
آیین صبح‌خوانی در مناطق مختلف ایران به شکلی خاص انجام می‌گیرد و اشعار و نوحه‌های این مراسم نیز باهم تفاوتهایی دارند. نوحۀ صبح‌خوانی در بیاضه، نائین، ماهشهر، گناوه و طبس با بیت معروف «ای صبح روسیاه به چه رو می‌شوی سفید؟ / فردا حسین (ع) تشنه‌جگر می‌شود شهید» شروع می‌شود (سپهری، 128؛ شعاع، 124؛ قیصری، 154؛ دریانورد، 262؛ امینی، 221؛ نیز با اندکی تفاوت در الاشت، نک‍ : پورکریم، الاشت، 92). در هندیجان، بیت «واویلا وامصیبتا، ای صبح روسیاه!» (کنعانی، 313)، و در بیرجند با تفاوت در مصراع دوم «امروز می‌شود خلفِ مرتضى شهید» (برآبادی، 21) خوانده می‌شود.
در مراسم موسوم به «صبحدم» که در بوشهر، دوان و هرمزگان رایج است، بخش اصلی نوحۀ مراسم چنین است: «ای صبحدم، یک دم مدم / یک امشبی بهر خدا / / تا حسین کشته نگردد / در زمین کربلا» (پهلوان، 3 / 180؛ لهسایی‌زاده، 127؛ شریفیان، 183).
در مراسم «زاری‌زاری» (زهرا زهرا) در خطۀ گیلان مجموعه‌ای از اشعار محلی با مضمون همدردی با فاطمۀ زهرا، و اظهار ارادت به اهل بیت (ع) و مصیبتهای وارده بر آنها ست که دسته‌های عزادار در سپیده‌دم عاشورا می‌خوانند. همچنین در مناطقی از گیلان و دیلمستان، عزاداران در «صبح صادق» این مرثیه‌ها را می‌خوانند: «ای صبح صادق ز افق سر مزن ـ سر مزن / داغ علی بـر دل مادر (لیلا) مزن ـ سر مزن»: یـا «شب قتل است یک امشب کـه حسین مهمان است / مکن ای صبح طلوع، مکن ای صبح طلوع» (پاینده، 185-186).
در لرستان، به‌ویژه در شهر بروجرد، سینه‌زنان از سحرگاه روز عاشورا تا پیش از طلوع خورشید، اشعاری با این مطلع را به تکرار می‌خوانند: «امشبی را شه دین در حرمش مهمان است، مکن ای صبح طلوع / عصر فردا بدنش زیر سم اسبان است، مکن ای صبح طلوع» (شادابی، 128؛ کرزبر، 279؛ رنجبر، 198).
در ابیانه، مراسم سحرگاه روز عاشورا با نام «طلوع‌خوانی»، در زمان طلوع آفتاب به اوج خود می‌رسد و اهالی محل چنین نوحه می‌خوانند: «طلوع صبح محرم دمید واویلا / عزای آل محمد رسید واویلا»؛ نیز «ظهر فردا بدنش زیر سم اسبان است / مکن ای صبح طلوع» (خوانساری، 133؛ نظری، 584). 
در شفت هم عزاداران در مراسمی که صبح اذان (عزا) نام دارد، صبح‌خوانی را با مصراع «سهیل امشب میا بیرون» شروع می‌کنند (افشاریان، 265). 
همۀ این نوحه‌ها و اشعار، مضمونی مشترک دارند، یعنی تمنای برنیامدن خورشید در روز عاشورا، با هشدار به آنچه در این روز بر حسین بن علی (ع) و یاران و خاندانش مقدر شده است.
دسته‌های عزادار پس از طلوع خورشید نیز نوحه‌ای شبیه «طلوع‌خوانی» مردم ابیانه می‌خوانند: «صبح قیامت دمید / گشت به کام یزید» که به رخدادهای روز عاشورا و مصائب زینب (ع) اختصاص دارد (دریانورد، 262؛ حمیدی، 435؛ شریفیان، 187). 
از نکته‌های مهم دربارۀ صبح‌خوانی آن است که این مراسم در امتداد عزاداری شب عاشورا انجام می‌گیرد. مردم تا دیری از شب، در مساجد پای منابر روضه‌خوانی و مصیبت‌خوانی می‌نشینند و گاهی در مساجد و تکیه‌ها می‌خوابند تا بتوانند در مراسم پیش از طلوع و نماز صبح شرکت کنند. در ماهشهر مردم، به‌ویژه جوانان، سراسر شب را بیدار می‌مانند که بتوانند در این مراسم شرکت کنند (قیصری، 154).
بسیاری از زنان و مردان ایرانی نذر می‌کنند در شب و روز عاشورا ــ حتى در زمستـان و هـوای برفـی ــ با پـای برهنـه در عزاداری شرکت، و با دسته‌ها حرکت کنند (پهلوان، 5 / 179؛ همایونی، 427؛ مقدم، 1 / 531-532). مردم طبس در سپیده‌دم عاشورا در خیابانهای خالی از وسایل نقلیه، پیاده و بدون کفش، با سر و رویی آغشته به کاه و گل، صبح‌خوانی می‌کنند (امینی، 220-221). 
سرزدن به اماکن متبرکه نیز در شب عاشورا و زیارت امامزاده‌ها در میان ایرانیان رایج است (صمدی، 169-170؛ پهلوان، 4 / 333؛ ثواقب، 323). در شفت مردم در قالب دسته‌های سینه‌زنی، در شهر می‌گردند و به منزل افراد معتبر، روضه‌خوانان و زیارتگاهها سر می‌زنند و در طول مسیر، نوحۀ صبح عاشورا را یک‌صدا می‌خوانند (افشاریان، همانجا). طالقانیها نیز برای ادای احترام به مساجد و عَلَم دهات همسایه، از دهی به ده دیگر می‌روند (فلاحی، 656). مردم روستای خلیلان، علم خود را به قبرستان برده و به فاتحه و نوحه‌خوانی (ه‍ م) صبحدم می‌پردازند (برآبادی، 21). مردم ابیانه نیز پس از 3 بار چراغ‌گردانی در کوچه‌ها، و توقف جلو اماکن مقدس، طلوع‌خوانی می‌کنند (نظری، همانجا).
در روستای شیرگاه، از توابع قائمشهر، مراسم صبح‌خوانی از نیمۀ شب آغاز، و تا سپیده‌دم ادامه می‌یابد. شرکت‌کنندگان در این مراسم که همه مرد هستند، با پای برهنه و درحالی‌که سراپا سیاه پوشیده‌اند و حتى چهرۀ خود را با پارچه‌ای سیاه پوشانده‌اند، خمیده‌خمیده راه می‌روند و بر زانوی خود می‌زنند و با همین وضعیت، وارد تکیه می‌شوند. پیشاپیش این گروه، مردی با یک چوب یا فانوس، گروه را هدایت می‌کند. با شنیدن صدای صبح‌خوانان، اشخاصِ داخل تکیه، چراغها را خاموش می‌کنند و تا پیش از خروج گروه، چراغها را همچنان خاموش نگه می‌دارند (کرباسیان، 40). در روستای بیاضه نیز مردم پس از پایان مراسم، به امامزاده رفته و نماز جماعت برگزار می‌کنند و بعد از صرف صبحانه به خانه‌هایشان برمی‌گردند (سپهری، 128). در صبح‌خوانی نذر صبحانه رسمی متداول است. 
نذورات نیز از آداب مرسوم در صبح عاشورا شمرده می‌شوند، ازجمله نذر شمع، نقل و خرما (شعاع، 53، 75-96). ساده‌ترین نوع نذورات نان و چای (پورکریم، «دهکده ... »، 66)، و رایج‌ترین آنها حلیم و انواع آش، ازجمله آش شله‌قلمکار است (مجیدی، 557؛ پهلوان، 3 / 180، 4 / 333؛ سالاری، 283، 284؛ شعاع، 437؛ جانب‌اللٰهی، 3 / 78) که در دوان به آن «آش امام» می‌گویند (لهسایی‌زاده، 127). شله‌زرد و نان و پنیر و شیر، حلوا، نخود پخته، فرنی و شیرینی و پشمک و نان شیرمال، شیربرنج و نان و باقلا دیگر خوراکیهایی‌اند که نذورات سفرۀ صبح عاشورا را تشکیل می‌دهند (نظری، 585؛ شعاع، 389، 437؛ افشاریان، 265؛ قیصری، همانجا؛ امینیان، 84؛ مختارپور، 145؛ پهلوان، 5 / 179). خواندن نماز و زیارت عاشورا در مراسم صبح‌خوانی، عمومی‌ترین آداب عاشوراییان است (معتمدی، 1 / 168- 169، 2 / 416؛ سپهری، امینی، همانجاها؛ نیز نک‍ : رضایی، 162).
در برخی مناطق در صبح‌خوانی آدابی خاص اجرا می‌شود که به مواردی از آنها اشاره می‌شود: در بندر بوشهر گاهی زنان به‌تنهایی صبحدم را برگزار می‌کنند یا با حمل پیکرک شبیه علی‌اصغر (ع) و گهوارۀ نمادین او پشت سر مردها، که علم‌دار دسته‌اند، حضوری مؤثر دارند و در صفی جداگانه، همانند مردان به دور علم می‌چرخند. آنها پس از همخوانی مردان، شروع به جیغ‌کشیدن و «کِل‌وارونه» می‌کنند. در دوان نیز زمانی که مردان، شب عاشورا به سینه‌زنی در دسته‌ها مشغول‌اند، زنان برگزاری مراسم علی‌اصغر (شامل تک‌خوانیها و همخوانی اشعار لالایی) را عهده‌دار هستند (لهسایی‌زاده، 126-127؛ شریفیان، 186-187).
گیلانیها در مراسم زاری‌زاری هم‌زمان با خواندن نوحه، ساقۀ بافته‌شدۀ برنج را بر سر می‌کوبند (قربانی، 294). مردم الاشت در کوچه‌گردیهایِ همراه با صبح‌خوانی / صُب‌خونی، به گردآوری نذورات برای «جوشی‌خون» نیز می‌پردازند (پورکریم، الاشت، 92). بیاضه‌ایها با بلندکردن علم سَدّه (علم حضرت ابوالفضل <ع>) ــ کـه در ابتدای شب عاشورا بـا طـرح و شکل مخصوصی بستـه شده است ــ مراسم صبح‌خوانی را برپا می‌کنند (سپهری، همانجا). نائینیها نیز نخلی خاص را به دور زیارتگاه می‌چرخانند و دم می‌گیرند (شعاع، 124). قسم‌دادن آفتاب (بشرا، 58)، و مراسم ذوالجناح در میغان نیز از آداب سحرگاه عاشورا ست (نادری، 213).
جنبه‌های موسیقایی صبح‌خوانی در برخی مناطق ایران بسیار چشمگیرتر است. با وجود نشانه‌هایی از «عبادی» بودن موسیقی صبح‌خوانی، این نوع از همخوانیها که در برخی مناطق با ضرب‌آهنگ خاص یا همراه با موسیقی‌اند، در ردیف «موسیقی عاشورایی» قرار می‌گیرند (درویش، 155-156، 160).
استفاده از سازهایی مانند طبل، سنج، دمام، فلوت و جز اینها (همایونی، 406؛ لهسایی‌زاده، 128؛ شهری، 2 / 409)، هویت موسیقایی بیشتری به مراسم صبح‌خوانی در جنوب ایران می‌بخشد.
بارزترین بازتاب موسیقایی مراسم صبح‌خوانی در رسم سنگ‌زنی (ه‍ م) شهرهایی چون سامان (در نزدیکی شهرکرد) جلوه می‌نماید. با آغاز این مراسم از ساعت 3 بامداد، صدای ضربات چوب به یکدیگر، همراه با نوحه‌ها و اشعار و ذکرهایی خاص به گوش می‌رسد. اگرچه این آیین، میان اقوام دیگر با نامهای متفاوت و اشکالی مشابه رواج دارد، اما در شهر سامان به سپیده‌دم عاشورا اختصاص داشته و با حضور پررنگ مردم (به‌جز سال‌خوردگان و خردسالان)، همراه با نواختن طبل، شیپور و سنج، نیز زنجیرزنی برگزار می‌گردد (پهلوان، 12 / 240-242).

مآخذ

افشاریان، نادر، تاریخ شفت، رشت، 1388 ش؛ امینی، محمود، جغرافیای تاریخی شهرستان طبس، یزد، 1384 ش؛ امینیان، سیف‌الله، «آیینها و مراسم محرم در آران و بیدگل»، مجموعه‌مقالات نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم ایران، تهران، 1378 ش؛ برآبادی، احمد، مردم‌نگاری مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، تهران، 1380 ش؛ بشرا، محمد، طب سنتی مردم گیلان، رشت، 1389 ش؛ پاینده، محمود، آیینها و باورداشتهای گیل و دیلم، تهران، 1357 ش؛ پورکریم، هوشنگ، الاشت، تهران، وزارت فرهنگ و هنر؛ همو، «دهکدۀ رامشین»، هنر و مردم، تهران، 1349 ش، شم‍ 90؛ پهلوان، کیوان، فرهنگ گفتاری در موسیقی ایران، تهران، 1393 ش؛ ثواقب، جهانبخش، دریاچۀ پریشان و فرهنگ منطقۀ فامور، شیراز، 1386 ش؛ جانب‌اللٰهی، محمدسعید، چهل گفتار در مردم‌شناسی میبد، تهران، 1385 ش؛ حمیدی، جعفر، فرهنگ‌نامۀ بوشهر، تهران، 1380 ش؛ خوانساری ابیانه، زین‌العابدین، ابیانه و فرهنگ مردم آن، تهران، 1378 ش؛ درویش، محمدرضا، «موسیقی آیینی و مذهبی ایران»، فصلنامۀ هنر، تهران، 1376 ش، شم‍ 34؛ دریانورد، غلامحسین، سیمای بندر گناوه، تهران، 1377 ش؛ رضایی، مالک، «درآمدی بر سنت عزاداری ماه محرم در اردبیل»، مجموعه‌مقالات نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم ایران، تهران، 1378 ش؛ رنجبر، محمود، باورها و آیینهای مردم بروجرد، تهران، 1392 ش؛ سالاری، عبدالله، فرهنگ مردم کوهپایۀ ساوه، تهران، 1379 ش؛ سپهری، منصوره، بیاضه، روستایی کهن بر کران کویر، تهران، 1386 ش؛ شادابی، سعید، فرهنگ مردم لرستان، خرم‌آباد، 1377 ش؛ شریفیان، محسن، اهل ماتم، آواها و آیین سوگوای در بوشهر، تهران، 1383 ش؛ شعاع، اصغر و دیگران، محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران، تهران، 1392 ش؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1376 ش؛ صمدی ناوان، عزیزالله، «جلوه‌های آیینی ماه محرم در فرهنگ مردم تالش»، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، تهران، 1390 ش، شم‍ 26؛ فلاحی، کامران و فریبرز صادقیان، درآمدی بر گویش و فرهنگ طالقان، تهران، 1390 ش؛ قربانی، محمدعلی، پیشینۀ تاریخی ـ فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، تهران، 1375 ش؛ قیصری، عیسى، فرهنگ عامیانۀ ماهشهر، تهران، 1391 ش؛ کرباسیان، ملیحه، «سیاوش بر اورنگ هفت‌اورنگ»، اطلاعات حکمت و معرفت، تهران، 1389 ش، س 5، شم‍ 7؛ کرزبر یاراحمدی، غلامحسین، فرهنگ مردم بروجرد، به کوشش علی آنی‌زاده، تهران، 1388 ش؛ کنعانی هندیجانی، عبدالحمید، تاریخ و جغرافیای سرزمینی کهن با تمدنی دیرینه از ارجان تا قبان، شیراز، 1381 ش؛ لهسایی‌زاده، عبدالعلی و عبدالنبی سلامی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، تهران، 1380 ش؛ مجیدی کرایی، نورمحمد، مردم و سرزمینهای استان کوگیلویه و بویراحمد، تهران، 1393 ش؛ مختارپور، رجبعلی، «محرم در کیش»، مجموعه‌مقالات سومین همایش بین‌المللی محرم و فرهنگ مردم، تهران، 1383 ش؛ معتمدی، حسین، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، قم، 1379 ش؛ مقدم، محمد، تویسرکان، تهران، 1378 ش؛ نادری، علی‌اصغر، میغان‌نامه، مونوگرافی میغان شاهرود، سمنان، 1389 ش؛ نظری داشلی‌برون، زلیخا و دیگران، مردم‌شناسی روستای ابیانه، تهران، 1384 ش؛ همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، 1348 ش.

سعیده سجادی