صلوات خوانی

صَلَواتْ‌خوانی، نوعی شعر که در مراسم و آیینهای مختلف خوانده می‌شود، و در آن بارها بر پیامبر اسلام (ص) صلوات می‌فرستند. مضمون شعرهای صلوات‌خوانی معمولاً مدح و ستایش حضرت رسول (ص)، وصف دیگر معصومان (ع) و سلام و صلوات و ابراز ارادت به آنها، معجزات و زندگی پیامبران الٰهی، نفرین بر دشمنان معصومان و کسانی که صلوات نمی‌فرستند، دعا برای صلوات‌فرستندگان و وعدۀ نجات به آنها، وصف مکانهای زیارتی و در مواردی، ستایش باران است. 
با‌توجه‌به اهمیت صلوات، به‌مثابۀ ذکری مهم در میان مسلمانان، در بسیاری از مراسم، صلوات‌خوانی مرسوم است که هم به‌صورت فردی و هم گروهی اجرا می‌شود (نک‍ : دوستی، آواها ... ، 81، 82). 
معروف‌ترین شعر صلوات‌خوانی شعری است نسبتاً بلند که قالب آن را می‌توان مسمط‌المختصر نامید که از آن روایتهایی چند، برخی کوتاه و برخی بلندتر، در مناطق مختلف ایران ثبت شده است (جعفری، 568). این اشعار را در برخی از مناطق مانند کاشمر پس از پایان برداشت گندم و برای شکرگزاری و برکت‌بخشی می‌خوانند (کریمی، 157)؛ گاهی نیز به هنگام درو‌کردن آخرین خوشه‌های گندم، صلوات‌خوانی می‌کنند (دوستی، «گندم‌کاری ... »، 32-33). در برخی مناطق هنگام «کیل‌کردن» گندم نیز این اشعار را می‌خوانند. یک نفر که صدای خوبی دارد، شروع به خواندن ابیات می‌کند و دیگران پس از هر قطعه، که معمولاً شامل 4 مصراع است، صلوات می‌فرستند: صلوات را خدا گفت، با مدح و با ثنا گفت / در شأن مصطفى گفت، صلوات بر محمد / / یوسف به چاه زندان، فرزند پیر کنعان / می‌خواند از دل و جان، صلوات بر محمد (جعفری، 568-572). این شعر را چاووش‌خوانهای (نک‍ :‌ ه‍‌ د، چاووش‌خوانی) برخی از مناطق، مانند بختیاری، در مراسم بدرقۀ زائران مشهد و عتبات عالیات نیز می‌خوانند. افزون‌بر‌این، در مکتب‌خانه‌ها نیز پس از فراگیری خواندن قرآن، آن را به بچه‌ها آموزش می‌دادند (جعفری، 569). 
به‌جز این شعر، اشعار دیگری نیز در بعضی از مناطق رایج است. در میناب برای نگهداری خرما (ه‍‌ م)، حصاری به نام مُشتا می‌ساختند و خرما را در آن می‌ریختند. گشودن آن آداب خاصی داشت. در کنار مشتا، عود و گَشته (چوب خوش‌بو) دود می‌کردند، کوزه‌ای آب نیز در کنار آن می‌گذاشتند و اشعاری را که برخی از مصراعهای آن صلوات بود، می‌خواندند: دست از ما برکت از پیش خدا / دولت از دین محمد، صلی على محمد / / ... / / نظری کن به دوستان خدا و آل محمد / صلی على محمد، صلوات بر محمد (سعیدی، 346-347). 
صلـوات‌خوانـی از جملـۀ آوازهـای خـاص مـاه رمضان نـیـز محسوب می‌شود که در مراسم ختم قرآن اجرا می‌شده است (جاوید، «صلوات‌خوانی ... »، بش‍‌ ). این‌گونه آوازها برای شروع «پیش‌خوانی» ماه رمضان بیشتر در چهارگاه اجرا می‌شده، و بهره‌ای از هنر چاووش‌خوانی داشته است (همو، موسیقی ... ، 27- 28). در برخی از مناطق نیز صلوات‌خوانیهایی سرودگونه و با ضرب‌آهنگهایی مشخص وجود دارد که در هیئتهای مردانه یا زنانه اجرا می‌شود؛ گونه‌ای از آن در آواز ابوعطا، و گونه‌ای دیگر در دستگاه همایون اجرا می‌شوند (رضوانی‌پور، بش‍‌ ). تا نیمۀ رمضان، صلواتها با آوای شادی خوانده می‌شوند، اما هرچه به شبهای قدر و روزهای ضربت‌خوردن و شهادت حضرت علی (ع) نزدیک‌تر می‌شویم، صلواتها محزون‌تر و نیایشی‌تر می‌شوند (جاوید، «صلوات‌خوانی»، بش‍‌ ). 
این آیین در ماه محرم نیز مرسوم بوده است که پیش یا پس از روضه‌خوانی، صلواتهایی آهنگین و همراه با شعر می‌فرستاده‌اند. در یزد، در مجالس روضه‌خوانی و نوحه‌خوانی (ه‍‌ م‌م) ابتدا حضار مجلس دسته‌جمعی چند صلوات می‌فرستادند و به‌دنبال آن روضه‌خوان صلوات‌خوانی می‌کرد (دوستی، آواها، 82). 
در یزد و برزک کاشان هنگام نخل‌برداری، چاووشی می‌خواندند که دربردارندۀ صلوات بوده است (همان، 111؛ جهانی، 93). در کوچ‌نهار‌جان بیرجند نیز در عصر عاشورا، مراسمی به نام «صلوات‌فرستادن پای علمها» برگزار می‌شده است که در آن اشعاری با مضمون صلوات می‌خواندند (آسایش، 149). در مراسم شمع و چراغ شاهرود که در ماه محرم برگزار می‌شده است، چراغچیها شمعدانها را به دست می‌گرفتند و شعرهایی دربردارندۀ صلوات می‌خواندند (شریعت‌زاده، 410). 
در چاووش‌خوانی برای بدرقۀ زائران اشعاری خوانده می‌شد که معمولاً در پایان هر مصراع، و یا یک یا چند بیت، صلوات می‌فرستادند (برای نمونه، نک‍ : همایونی، 436- 439؛ شریفیان، 65-67؛ هاشمی، 38-43). 
از دیگر مراسمی که فرستادن صلوات همراه با شعر در آنها رایج بوده، مراسم عروسی است. برای نمونه، در جزیرۀ قشم، شبی که داماد می‌خواهد به حجله برود، پس از نماز عشا مراسم «مولود‌خوانی» برگزار می‌گردد. در این مراسم سرگذشت حضرت محمد (ص) بازگو، و از جانب حاضران در مجلس مرتباً بر پیامبر و آل او صلوات نثار می‌شود (نصری، 3 / 174). در کمیجان اراک در مراسم چله‌بری، زنی در مدح حضرت فاطمه (ع) شعری می‌خواند و بقیه صلوات می‌فرستند (عارف، 145). در نوروزخوانی نیز به اشعاری برمی‌خوریم که بند تکرارشونده در آنها صلوات است (نصری‌، 2 / 50). 

مآخذ

آسایش، محمدحسن، «محرم در کوچ‌نهارجان بیرجند»، فصلنامۀ نجوای فرهنگ، تهران، 1386 ش، س 2، شم‍ 5-6؛ جاوید، هوشنگ، «صلوات‌خوانی، سنت ماه رمضان»، گفت‌وگو با آزاده شهمیرنوری، خبر فارسی (مل‍‌ )؛ همو، موسیقی رمضان در ایران، تهران، 1383 ش؛ جعفری (‌قنواتی)، محمد، «افسانه‌های منظوم عامیانۀ خوزستـان»، پیـام بهارستان، تهـران، 1391 ش، شم‍ 1؛ جهانی ‌برزکی، زهرا، برزک، نگین کوهستان، کاشان، 1385 ش؛ دوستی، شهرزاد، آواها و نواهای مذهبی محرم و صفر در فرهنگ مردم، تهران، 1391 ش؛ همو، «گندم‌کاری در آینۀ شعر عامیانه»، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، تهران، 1386 ش، شم‍ 9؛ رضوانی‌پور، متین، «موسیقی رمضان در ایران؛ از نقاره‌زنی تا شب‌خوانی»، تسنیم (مل‍‌ )؛ سعیدی، سهراب، فرهنگ مردم میناب، تهران، 1386 ش؛ شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1371 ش؛ شریفیان، محسن، اهل ماتم، آواها و آیین سوگواری در بوشهر، تهران، 1383 ش؛ عارف، محمد، کمیجان، سرزمین شگفت‌انگیز تاتها و مادها، تهران، 1391 ش؛ کریمی ‌فروتقه، محمد، «آواها و نواهای کار کشاورزی و شبانی در کاشمر»، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، تهران، 1390 ش، شم‍ 25؛ نصری ‌اشرفی، جهانگیر، نمایش و موسیقی در ایران، تهران، 1383 ش؛ هاشمی، علیرضا، «چاوش و چاوش‌خوانی در سفرهای زیارتی»، فصلنامۀ نجوای فرهنگ، تهران، 1387 ش، س 3، شم‍ 8- 9؛ همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، 1371 ش؛ نیز: 

Khabarfarsi, www.chn.ir / / Nsite / FullStory / News / ?Id = 734158 Serv = 08SGr = 0 (acc.1384 / 07 / 25); Tasnim, www.tasnimnews.com / fa / news / 1393 / 04 / 30 / 437537 (acc. 1393 / 04 / 30).
پروانه خدابنده‌ لو