شیر و شکر

شیر و شِکَر، مثنوی‌ای سرودۀ شیخ بهاء‌الدین محمد بن حسین عاملی متخلص به شیخ بهایی (953-1031 ق / 1546-1621 م). این مثنوی در کلیات او، 161 بیت (ص 136-143) و در کشکول، 141 بیت (1 / 247-254) دارد و ابیاتی از آن ملمع است و چنین آغاز می‌شود: ای مرکز دایرۀ امکان / وی زبدۀ عالم کون و مکان (همان، 1 / 247).
شیخ بهایی در آغاز منظومه آورده است که این اثر را در بحر خَبَب سروده، که برای فارسی‌زبانان نامألوف، ولی در بین شعرای عرب مشهور است (خزانه‌دارلو، 355). شیر و شکر اولین منظومۀ فارسی در بحر خبب یا مُتدارک است (دانشنامه ... ، 4 / 669). این بحر در زبان عربی، پیش از شیخ بهایی نیز مورد استفاده بوده است. پس از وی نیز قصاید شیوا و استواری در این بحر سروده شده است. این منظومه سراسر جذبه و اشتیاق است و باوجود اختصار آن، مشحون از معارف و مواعظ حکمی است؛ لحن حماسی دارد و منظومه‌ای بدین سبک و سیاق در ادب فارسی سروده نشده است (همانجا).
شیر و شکر شامل 6 بخش، و در مباحث مختلف است: فی المناجات و الالتجاء الى قاضی الحاجات؛ فی نصیحة النفس الامارة و تحذیرها من الدنیا الغدارة؛ فی ذم من صرف خلاصة عمره فی العلوم الرسمیة المجازیة؛ فی العلم النافع فی المعاد؛ فی المناجات و الشوق الى صحبة اصحاب الحال و ارباب الکمال؛ فی التوبة عن الخطایا و الانابة الى واهب العطایا.
شیر و شکر از مثنویهای مکتب‌خانه‌ای است که بارها به‌صورت سنگی در قاهره، استانبول، بمبئی و ایران چاپ شده است. این مثنوی در 1279 ش، همراه با نان و حلوا و نان و پنیر در مجموعه‌ای به‌صورت چاپ سنگی گرد آمده است. منزوی 31 نسخۀ خطی از این مثنوی را معرفی کرده است (4 / 2978-2980).
این مثنوی نیز چون نان و حلوا مورد اقتباس دیگر شاعران بوده است که از جملۀ آنها می‌توان به شیر و شکر ملا داود ملتانی (بشیر حسین، 1 / 153؛ منزوی، 4 / 2980) و شیر و شکر عزلتی (آقابزرگ، 19 / 231) اشاره کرد.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ بشیر حسین، محمد، فهرست مخطوطات شیرانی، لاهور، 1968 م؛ خزانه‌دارلـو، محمدعلی، منظومه‌های فارسـی، تهران، 1375 ش؛ دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1377 ش؛ شیخ بهایی، محمد، کلیات آثار و اشعار، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1361 ش؛ همو، کشکول، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ منزوی، خطی.

حسن ذوالفقاری