شیخ صنعان

شِیْخِ صَنْعان،  یا داستان شیخ صنعان / سمعان و دختر ترسا، طولانی‌ترین داستان فرعی و میان‌پیوندی منطق الطیر فریدالدین عطار نیشابوری (540- 618 ق / 1145-1221 م)، شاعر و عارف معروف ایرانی، که در ادبیات عامه و مکتب‌خانه‌ای نیز بازتاب یافته است. داستان ذیل آثار مکتب‌خانه با نام «شیخ صنعان رحمه‌الله» به خط ملا عبدالمطلب قزوینی در 1306 ق / 1267 ش به همراه چند تصویر چاپ شده است.
داستان شیخ صنعان در منطق الطیر بالغ بر 400 بیت است. عطار داستان را در تأیید پاسخ هدهد به مرغان می‌آورد که از وی می‌خواهند آنان را در راه دشواری که در پیش دارند، راهنمایی کند و هدهد از آنان می‌خواهد از عقبه‌های راه نترسند (ص 67- 88).
سعید نفیسی حدس زده است که شیخ صنعان فقیهی معروف به ابن‌سقا در سدۀ 6 ق باشد که در بغداد می‌زیسته است (ص 90-91). در برخی نسخه‌های خطی منطق الطیر، صنعان به‌صورت سمعان آمده است (نک‍ : گوهرین، 320). مینوی معتقد است که شیخ صنعان همان شیخ عبدالرزاق صنعانی مذکور در تحفة الملوک غزالی است (ص 53- 89)، اما زرین‌کوب دلایلی در رد چنین شباهتی می‌آورد (با کاروان ... ، 191 بب‍ ‌‌)؛ گاه نیز از ابوعبدالله اندلسی یاد می‌کند که همان شیخ صنعان است. این روایت را ابشیهی (1 / 228) نقل می‌کند که در جزئیات اختلاف دارد. زرین‌کوب حدس زده است که عطار داستان شیخ صنعان را باتوجه‌به عناصر و اجزاء چند داستان ساخته باشد و البته مأخذ اصلی را همان تحفة الملوک غزالی می‌داند (نک‍ : نـه شرقـی ... ، 268-276). شفیعـی کدکنـی ضمـن بـررسی داستانهای متفاوتی که بن‌مایۀ آنها شبیه بن‌مایۀ داستان شیخ صنعان است، می‌نویسد: عطار از ترکیب این‌گونه داستانها، داستان شورانگیز و شگفت‌‌آوری را پرداخته است. شفیعی سپس ادامه می‌دهد: آنچه در این داستان اهمیت دارد، ساختار قصه و حوادث آن است، نه نام شیخ صنعـان (ص 194-207). معصوم‌علیشاه در طرا ئـق الحقایـق می‌نویسد که هنگام سیاحت در شهر تفلیس، مزار شیخ صنعان را در آنجا به او نشان داده‌اند (2 / 466). تنوع روایات و رواج این داستان، شهرت آن را نزد مردم نشان می‌دهد.
بن‌مایۀ اصلی داستان عشق به زیبارویان ترسا و ترک دین بر سر عشق است که در میان داستانهای صوفیه چند نمونۀ مشابه آن دیده می‌شود؛ ازجمله داستان احمد بن الجلا (هجویری، 169-170)، یا دختر ترسایی که شیفتۀ جوانی مسلمان می‌شود (جامی، 291-293)، یا عشق علی قرآن‌خوان به دختری ترسا («منتخب ... »، 39-41) و یا عشق یکی از مشایخ به ترسای زیبارو (مجد خوافی، 86).
از این داستان چند نظیره در دست است: امیر علیشیر نوایی بخش زیادی از منظومۀ لسان الطیر خود را به داستان شیخ صنعان اختصاص داده است (نک‍ : رودنکو، 532). یکی از شاعران سدۀ 13 ق به نام شیخ محمد وحدت هندی (نک‍ : معصوم‌علیشاه، 3 / 272) داستان را در 900‘2 بیت به نظم کشیده است؛ این منظومه به «ترسا و صنعان و گل رعنای کفر ایمان» نیز شهرت دارد و در 1363 ش در تهران به چاپ رسیده است.
قصۀ شیخ صنعان را گلشهر، شاعر ترک‌زبان، با عنوان «داستان شیخ عبدالرزاق» به ترکی ترجمه، و در ترکیه (آنکارا، 1958 م) به طبع رسانده است (مشکور، 728). در ادبیات شفاهی و مکتوب فرهنگ کرد نیز داستان بازتاب دارد. شاعری به نام محمد فقیه طیران (702-777 ق) اهل ایالت حکاوی ترکیه، منظومۀ کردی شیخ صنعان را به نظم درآورده است. این منظومه جنبۀ فولکلوریک دارد و هم‌اکنون در ادب کردی، بیت‌خوانان آن را به‌آواز می‌خوانند. رودنکو نیز متن کردی و ترجمۀ روسی آن را در مسکو چاپ و منتشر کرده است (ص 531-535).
روایت دیگر کردی آن با عنوان منظومۀ کردی شیخ صنعان در 1346 ش و به کوشش قادر فتاحی قاضی در تبریز چاپ شد. صاحب غیاث اللغات با اشاره به این روایت، شیخ صنعان را مرشد عطار می‌داند و می‌نویسد که شیخ صنعان 700 مرید داشته و به دعای بد غوث‌الاعظم، بر دختر ترسا عاشق شد (ذیل صنعان).
داستان شیخ صنعان عطار چنان تأثیر‌برانگیز و مشهور بوده است که نگارگران زیادی به تصویرسازی از صحنه‌های آن اقدام کرده‌‌اند؛ کهن‌ترین نگاره به سال 908 ق بازمی‌گردد. شریف‌زاده مینیاتور و تابلوهای معروف شیخ صنعان را معرفی کرده است (نک‍ : ص 59-61).

مآخذ

ابشیهی، محمد، المستطرف فی کل فن مستظرف، بیروت، دار مکتبة الحیاة؛ جامی، عبدالرحمان، هفت‌اورنگ، به کوشش جابلقا دادعلیشاه و دیگران، تهران، 1378 ش؛ رودنکو، م. ب.، «فقیه طیران و منظومۀ کردی شیخ صنعان»، ترجمۀ عزیز آصفی، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، تبریز، 1351 ش، س 24، شم‍ 104؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، با کاروان حله، تهران، 1355 ش؛ همو، نه شرقی نه غربی، انسانی، تهران، 1356 ش؛ شریف‌زاده، عبدالمجید، «شیخ صنعان و نگارگران»، کیهان فرهنگی، تهران، 1374 ش، شم‍ 120؛ شفیعی‌کدکنی، محمدرضا، مقدمه بر منطق الطیر عطار، به کوشش همو، تهران، 1387 ش؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، منطق الطیر، به کوشش صادق گوهرین، تهران، 1370 ش؛ غیاث اللغات، غیاث‌الدین محمد رامپوری، به کوشش منصور ثروت، تهران، 1375 ش؛ گوهرین، صادق، حاشیه بر منطق الطیر (نک‍ : هم‍ ، عطار)؛ مجد خوافی، روضۀ خلد، به کوشش محمود فرخ و حسین خدیوجم، تهران، 1345 ش؛ مشکور، محمدجواد، «داستان شیخ صنعان در منطق الطیر عطار»، وحید، تهران، 1347 ش، س 5، شم‍ 8؛ معصوم‌علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقایق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1339 ش؛ «منتخب رونق المجالس»، دو رسالۀ فارسی کهن در تصوف، به کوشش احمدعلی رجایی، تهران، 1354 ش؛ مینوی، مجتبى، «از خزاین ترکیه»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، تهران، 1336 ش، س 4، شم‍ 3؛ نفیسی، سعید، احوال و نقد و تحلیل آثار عطار نیشابوری، تهران، 1340 ش؛ هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش ژوکوفسکی، تهران، 1371 ش.

حسن ذوالفقاری