شنبه به در

شَنْبه ‎به ‎دَر،  از آیینهای بعد از نوروز، مربوط به نخستین شنبۀ پس از سال نو. برخی از خرده‌ فرهنگها نخستین شنبۀ پس از نوروز را خوش‌یمن، و برخی دیگر آن را بدیمن می‎دانند؛ مردمان هر دو گروه سعی می‎کنند چنین روزی را بیرون از خانه و در صحرا بگذرانند. برخی این آیین را شنبه‌ به‌ در می‎نامند و می‎کوشند در آن، آدابی شبیه به آداب سیزده ‎به‌ در (ه‍ م) اجرا کنند؛ از نام آن پیدا ست که این آیین به بعد از اسلام مربوط می‎شود. 
ایزد خواستیها روز شنبۀ اول سال نو را بسیار مبارک و پر از خیـر می‎دانند و بـه آن شنبه ‎به‌ در می‌گویند؛ آنهـا در چنین روزی ــ همانند روز سیزده‎به‌ در ــ به مکانی به نام حالّاکوچک می‎روند و تفریح می‎کنند (رنجبر، 332-333)؛ همچنین دوبیتی‌ ای در وصف نوروز و این مراسم دارند و می‎گویند: می‎خوایم بریم شنبه‌‎ به‎ در / ششه‌ به‌ در، سیزده‎ به‎ در / / با عروسهای باجی‌قمر / با دخترای کل‌‌صفر (همو، 447).
در لرستان مردم در نخستین شنبۀ سال، بعد از نهار، به دشت و صحرا می‎روند. زنان و دختران، به نیت بخت‎گشایی، در مکانهای نظرکرده ننوی کوچکی می‎آویزند؛ اگر پس از مدتی پَر کاه یا هر نوع خاشاکی در آن بیفتد، آن را به فال نیک می‎گیرند و به برآورده‌شدن حاجت تعبیر می‎کنند. تفریح مردان در این روز ورزش، و سرگرمی دختران تاب‎بازی است (ایزدپناه، 895).
در استان کرمان و ازجمله سیرجان، نخستین شنبۀ بعد از نوروز را شنبه‌ سال می‎نامند که مراسم برگزاری آن نیز مانند مراسم سیزده ‎به‎ در است، با این تفاوت که این روز را نحس نمی‎دانند و آن را با نیت و هدف شادی و خوش‌حالی برگزار می‎کنند و برخلاف سیزده‎ به ‎در سبزه گره نمی ‎زنند (بختیاری، 306). در این روز مردم هم‎شور (هم‌قول) می‎شوند و به طبیعت یا اماکن زیارتی و تفریحی می‎روند و خوراکهایی چون چلوخورش اسفناج و یا سبزی و خوراکهای مخصوص این روز را می‎خورند. پختن آش‌ رشته را در این روز سنت می‎دانند، زیرا بـاور دارند که رشتۀ کار به دست خانواده می‎‎آید؛ و برای همین، آن را به غیر از اعضای خانواده نمی‎دهند (مؤیدمحسنی، 250). 
در گذشته، مردم سیرجان به روستاهای خوش‌آب‌وهوای اطراف این شهر می‎رفتند (بختیاری، همانجا) و شیرینی و آجیل و کماچ سهن (آرد جوانۀ گندم) می‎خوردند و قلیان می‎کشیدند. تفریح سیرجانیها هم این بوده است که دایره می‎زدند و مردان می‎رقصیدند و به درختان تنومند توت باد می‎انداختند (تاب می‎بستند) (همو، 307؛ مؤیدمحسنی، همانجا). سیرجانیها باور داشتند که در هنگام تحویل سال و نیز صبح عید و صبح نخستین شنبۀ سال نو، نباید چشمشان به سیاهی بیفتد و آن را به فال بد می‎گرفتند (همو، 249). مردم پیرسوارانِ ملایر در این روز، که آن را شنبه سِرِسال می‎نامند، سبزه گره می‎زنند (رسولی، 322).
در بیرجند، نخستین شنبۀ سال را مانند سیزده‌ به‌ در نحس می‎دانستند و برای تفریح و گشت‌وگذار به کشمانها (کشتزارها) می‎رفتند و جوانان و کودکان با لباسهای رنگارنگ در کشمانها می‎گشتند، «پا بر سبزی می‎نهادند» و تاب‎بازی می‎کردند؛ دوره‎گردها نیز به فروش تنقلات مشغول بودند. خوراک آن روز هم آش‌رشته بود تا رشتۀ کار از دستشان درنرود و نحسی آن روز از بین برود (رضایی، 455).
در استهبان، این روز را شنبه ‎سالی می‎نامند و مردم آن را خارج از خانه سر می‎کنند. در این روز، کاهو، سرکه و سکنجبین را حتماً می‎خورند و برای نهار ترید دوغ یا ماست، و یا ماست و جاشیر و خرما می‎خورند. اگر روز تحویل سال به شنبه بیفتد، مردم می‎خوانند: عجب سالی شده شنبه به نوروز / که زین در پشت گو (گاو) می‎بینم امروز (فقیری، 50). در نیریز، زنان در شنبۀ اول سال مقداری پنبه به مسجد جامع کبیر می‎برند و آن را می‎ریسند و به‌ صورت نخ درمی‎آورند و به نیت سلامتی در متکاها یشان نگهداری می‎کنند (همو، 46).
در روستای قُمبَوانِ اصفهان، در روز شنبه‎ به‎ در، مردم به دشت و صحرا می‎روند و پسرانی که نامزد دارند، با خانوادۀ عروس همراه می‎شوند و برای عروس هدایایی می‎گیرند. در این روز، نوجوانان سنگ به رودخانه پرتاب می‎‎کنند و در آن حال، دسته‎جمعی می‎خوانند: غم برو، شادی بیا / محنت برو، روزی بیا («آیین ... »، بش‍ ‎‎). در چهارمحال و بختیاری در روز شنبه‌ گردش، مردم در طبیعت، خوراکهایی محلی چون آش مچه و آش شنگ می‎پزند و روزشان را با خواندن قرآن و دعا به پایان می‎رسانند (رئیسی، بش‍ ‎‎).

مآخذ

«آیین شنبه ‎به ‎در در روستای قمبوان»، قمبوان (مل‍ ‎)؛ ایزدپناه، حمید، «نوروز در لرستان»، فروهر، تهران، 1362 ش، شم‍‎ 10؛ بختیاری، علی‎اکبر، سیرجان در آیینۀ زمان، کرمان، 1378 ش؛ رسولی، غلامحسن، پژوهشی در فرهنگ مردم پیرسواران، تهران، 1378 ش؛ رضایی، جمال، بیرجندنامه، به کوشش محمود رفیعی، تهران، 1381 ش؛ رنجبر، حسین و دیگران، سرزمین و فرهنگ مردم ایزدخواست، تهران، 1373 ش؛ رئیسی، محمود، «آیین شنبه‌ گردش در چهارمحال و بختیاری از یادها می‎رود»، ایرنا (مل‍‎‎ )؛ فقیری، ابوالقاسم، آداب و رسوم نوروزی در فارس، شیراز، 1382 ش؛ مؤیدمحسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، 1381 ش؛ نیز:

Ghombavan, www.ghombavan.ir / ?p=56 (acc. Aug. 16, 2015); Irna, www.irna.ir / fa / News / 81553513 (acc. Aug. 16, 2015).
مریم سامعی