بربشتر

بَربُشتَر، یا بَربَشترو، شهر مرکزی بربطانیه در ناحیۀ سرقسطه (ساراگوسا) در دوران اسلامی که امروزه از توابع اوئسکا (به عربی وَشقه) در شمال شرقی اسپانیا و در حدود 50کیلومتری جنوب شرقی مرکز این ایالت واقع است. باراباسترو ی کنونی در 60کیلومتری شمال شرقی سرقسطه، کنار رود وِرو از شاخه‌های رود سینکا در مدخل پیرنۀ مرکزی قرار دارد (EI2؛ عبادی، 72).
بربشتر به‌سبب اهمیت و موقعیت سرقسطه در اندلس اسلامی، جایگاهی ویژه است. سرقسطه در گوشۀ شمال شرقی شبه جزیرۀ ایبری قرار گرفته بود و شمالی‌ترین پایگاه مرزی مسلمانان به شمار می‌رفت و به این سبب آن را ثغراعلی نیز می‌خواندند. دولتهای مسیحی قطلونیه (کاتالونیا) در مشرق، ناوار یا نبره در شمال غربی و قشتاله (کاستیل) در غرب و جنوب، همسایگان سرقسطه محسوب می‌شدند (عنان، دول ... 264-265). جغرافیانویسان مسلمان بربشتر را تختگاه بربطانیه (شهر و ناحیه‌ای در شمال شرقی اندلس، نزدیک مرز فرانسه) و از شهرهای مهم و بسیار مستحکم ثغر دانسته‌اند که در کنار رود تاره از شعبه‌های رود اِبرو (ابره) واقع بود (ابوعبید، 2/909؛ یاقوت، 1/544-545؛ مقری، 4/449؛ مکی، 618-619) و دژها و روستاهای بسیاری را دربرداشت (نک‍: یاقوت، همانجا؛ ابن‌دلایی، 68، 70).
به گفتۀ ابن حیان، بربشتر در عهد فتوح اسلامی در اندلس (93ق/712م) توسط مسلمانان گشوده شد و 363 سال (تا اشغال آن توسط نرمانها در 456ق/1064م) در تصرف آنان بود (مقری، 4/453).
در 186ق/802م خلف بن راشد از متحدان بهلول بن مرزوق، شورشگر سرقسطه، دژ بربشتر را گرفت و بر ناحیۀ ثغر مستولی شد و 60 سال بر آنجا حکومت کرد. پس از او نیز ناحیۀ ثغر21 سال در دست پسرش عبدالله بود (ابن دلایی، 61). در زمان امیر محمد اموی، در 259ق/873م اسماعیل بن موسی قَسَوی، حاکم سرقسطه شورید و دژ منتشون را در ثغراعلی گرفت. وی چندی بعد عبدالله بن خلف و فرزندان او را کشت و بر شهرهای بربشتر و القصر و تمام منطقۀ بربطانیه چیره شد و کارش بالا گرفت، چنانکه در سالهای 265، 267 و 268ق حملات تابستانی (صوائف) برضد وی انجام شد (همو، 33، 61؛ ابن حیان، چ مکی، 332-334، 423؛ مکی، 423).
چندی بعد عبدالعزیز بن عبدالرحمان تجیبی همراه امیر منذر (273-275ق) در 273ق به اولین غزوۀ او به بربشتر رفت (ابن دلایی، 53). در اواخر سدۀ 3ق/9م بنی تجیب از زعمای خاندانهای اصیل عربی در ثغر توانستند بر شهر سرقسطه دست یابند و حملات 
بنی قَسی به آنجا را دفع کنند (همو، 42؛ عنان، دولة...، (1)/341-342، دول، 265). پس از آن محمد بن عبدالملک بن شبریط در صحنۀ حوادث ظاهر شد.
بنی شبراط (بنی شبریط) یا بنی طویل از خاندانهای بزرگ مُوَلَّدان (عربهای دو رگه) در ثغراعلی بودند که در وشقه و بربشتر سکنی داشتند. ابن شبریط حکومت موروث خود را در وشقه، از بنی قسی که رو به اضمحلال نهاده بودند، بازگرفت و پس از مرگ لُب بن محمد، حاکم بنی قسی در تطیله، در 295ق بر اراضی بنی قسی در ثغراعلی حمله کرد و بر بربشتر و شهرهای اطراف دست انداخت (همو، دولة، 1(1)/342-343).
در 302ق/914م عبدالله بن محمد بن لب، حاکم تطیله، دژ بربشتر را گرفت و حملۀ عمروس بن محمد طویل را دفع کرد. عبدالملک بن محمد طویل از وشقه به کمک برادرش عمروس شتافت و در حوالی بربشتر لشکر عبدالله را شکست داد و خود او نیز در محرم 303 به اسارت سانچو، پادشاه ناوار درآمد (ابن دلایی، 38). در رجب 306 عمروس برادر خود عبدالملک را کشت و مدتی بعد در رمضان همان سال بر بربشتر و القصر مستولی شد. عمروس در این سال دیواری سنگی پیرامون بربشتر کشید و برجهای آن را برآورد و عبدالرحمان الناصر اموی، حکومت او را در بربشتر و لارده به رسمیت شناخت. عمروس در سال بعد نیز دژ منتشون را در نزدیکی بربشتر ضمیمۀ قلمرو خود کرد (همو، 42، 67).
عمروس در 323ق درگذشت و دژهای تحت سلطۀ او به اطاعت از عبدالرحمان الناصر اموی تن دادند (ابن‌حیان، چ چالمتا، 5/358، 363؛ ابن دلایی، 68). در 325ق/937م میان احمد بن محمد الیاس، سردار الناصر اموی، و محمد بن هاشم تجیبی، حاکم سرقسطه که از فرمان دولت قرطبه سرپیچیده بود، جنگهایی در ناحیۀ بربشتر درگرفت، تا سرانجام بنی تجیب به طاعت امویان گردن نهادند و بربشتر به دست الیاس بن سلیمان، پسر عم احمد بن محمد افتاد (همو، 70-71).
در 328ق موسی بن محمد طویل، برادر عمروس از سوی الناصر یه حکومت وشقه، بربشتر و القصر گماشته شد و تا زمان مرگ (343ق) بر این شهرها حکومت کرد (همو، 71-72؛ ابن‌حیان، همان چ، 5/453). الناصر سپس در 330ق/942م یحیی برادر موسی را برای یاری او به حکومت بربشتر و دژهای وابسته منصوب کرد و تا 340ق در این مقام باقی ماند (ابن دلایی، 72-73؛ ابن‌حیان، همان چ، 5/480). پس از آن حکومت بربشتر و وشقه تا مدتها در میان افرادی از خاندان بنی شبریط دست به دست می‌گشت (نک‍: ابن دلایی، 73).

در اواخر سال 396ق/1006م عبدالملک مظفر عامری در حملۀ خود به سرزمین مسیحیان که در روایات اسلامی نبر بنبلونه (پایتخت ناوار) نام گرفته، پس از گذر از سرقسطه و وشقه تا بربشتر پیش رفت و از آنجا به سرزمین دشمن تاخت و کشتار کرد (ابن عذاری، 3/12-13؛ عنان، دولة، 1(1)/612).
بعدها المستعین سلیمان ابن هود (حک‍ 431-438ق) بر قلمرو بنی تجیب در سرقسطه و لارده دست انداخت (ابن خطیب، 170-171) و حکومت وشقه و بربشتر را به ابویحیی محمد بن صمادح واگذار کرد (ابن دلایی، همانجا).
مهم‌ترین و تلخ‌ترین حادثه‌ای که در دوران اسلامی بر شهر بربشتر گذشت، حملۀ نرمانها بود. در زمان حکومت المقتدر احمد ابن‌هود (438-474ق) در سرقسطه و دیگر شهرهای ثغراعلی، مانند بربشتر (نک‍‍: ابن عذاری، 4/54، 144)، نرمانها (در منابع اسلامی: مجوس یا اردمانیین) به کمک دسته‌هایی از فرانسویها و ایتالیاییها به فرماندهی روبر کرسپن (در روایات اسلامی: البیطن، البیطبین، البیطش) و با انگیزه‌هایی مذهبی و تحریک و حمایت پاپ اعظم الکساندر دوم، از فرانسه (الارض الکبیرة یا غالیش) حرکت کردند و پس از عبور از چند شهر، راه بربشتر را در پیش گرفتند (الحلل...، 76؛ ابن عبدالمنعم، 90؛ EI2؛ قس: عنان، دول، 274-275)، و در اوایل سال 456ق/1064م آنجا را محاصره کردند. یوسف المظفر برادر المقتدر که این شهر در قلمرو او بود، از دفاع عاجز ماند و شهر پس از 40 روز محاصره، مقاومت و نبردی سخت، به دست نرمانها افتاد. مردم شهر با اینکه تسلیم شدند و امان خواستند، اما مهاجمان به قتل و غارت دست زدند و عدۀ کثیری را کشتند و غنایم بسیار گرفتند (یاقوت، 1/544؛ ابن‌عذاری، 3/225، 253؛ الحلل، همانجا؛ ابن عبدالمنعم، 90-91؛ مقری، 4/449-450؛ عنان، همان، 275-277). پس از آن صلیبیان بربشتر را به سانچو رامیرث پادشاه آراگون (1063-1094م) واگذار کردند و این شهر به پایگاهی مسیحی بدل شد (ابن‌عذاری، 3/226-227؛ ابن عبدالمنعم، 90؛ مقری، 4/451؛ عبادی، 73).
خبر سقوط بربشتر و قتل عام مردم، اندلس را تکان داد (ابن‌عذاری، 3/254؛ عنان، همان، 277). المقتدر احمد ابن هود که برای نجات شهر اقدامی نکرده بود، سپاهی بزرگ فراهم آورد و ابوحفص عمر بن حسن هوزنی از علمای اشبیلیه هم معتضد بن عباد را به جهاد برانگیخت، و او نیز سپاهی به یاری ابن هود فرستاد. در 457ق/1065م جنگ درگرفت و ابن هود مسیحیان را درهم شکست و بربشتر را گرفت (ابن‌عذاری، 3/227؛ ابن‌عبدالمنعم، 91؛ الحلل، 76؛ ابن سعید، 1/239-240؛ مقری، 4/454؛ قس: یاقوت، همانجا؛ ابن خطیب، 171؛ عنان، همان، 279). اما چند سال بعد در 494ق جانشین سانچورامیرث، پدر وی اول (بطره)، بربشتر را گرفت و زمینه را برای فتح کامل ناحیۀ سرقسطه در زمان برادر و جانشین آلفونسوی اول فراهم کرد (همان، 288-289، 409؛ EI2؛ نیز نک‍: یاقوت، همانجا).
از بربشتر شماری از علمای صاحب نام برخاسته‌اند که از آن جمله‌اند: ابوعمر و یوسف بن ایب تجیبی ثغری بربشتری محدث (د 408ق/1017م)، ابوالقاسم خلف بن یوسف بربشتری مُقری (د451ق/1059م) (ابن بشکوال، 1/167، 2/638؛ یاقوت، 1/545)، عبدالله بن یوسف و مُنتیل بن عفیف مرادی، از علمای اهل وشقۀ ساکن بربشتر (ابن فرضی، 1/48، 2/151).

مآخذ

ابن بشکوال، خلف، الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، 1374ق/1955م؛ ابن حیان، حیان، المقتبس، به کوشش چالمتا و دیگران مادرید، 1979م؛ همو، همان، به کوشش محمود علی مکی، بیروت، 1393ق/1973م؛ ابن‌خطیب، محمد، اعمال الاعلام، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، 1956م؛ ابن‌دلایی، احمد، ترصیع الاخبار، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، مادرید، 1965م؛ ابن‌سعید مغربی، علی، المغرب فی حلی المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، 1964م؛ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1984م؛ ابن عذاری، احمد، البیان المغرب، ج 3، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، 1983م، ج 4، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1983م، ابن‌فرضی، عبدالله، تاریخ العلماء و الواة العلم بالاندلس، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، 1373ق/1954م؛ ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لون و ا. فره، تونس، 1992م؛ الحلل الموشیة، به کوشش سهیل زکار و عبدالقادر زمامه، دارالبیضا، 1979م؛ عبادی، احمد مختار، تعلیقات بر تاریخ الاندلس ابن کردبوس، مادرید، 1971م؛ عنان، محمد عبدالله، دول الطوائف، قاهره، 1408ق/ 1988م؛ همو، دولة الاسلام فی الاندلس، قاهره، 1408ق/1988م؛ مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1388ق/1968م؛ مکی، محمود علی، تعلیقات بر المقتبس ابن حیان (نک‍: هم‍ ، ابن‌حیان)؛ یاقوت، بلدان؛ نیز؛ 

EI2. 
محمدرضا ناجی