شلغم کاری، آیین

شَلْغَمْ‌کاری، آیین، از آیینهای کشت شلغم در منطقۀ خور و بیابانک. 
کشت شلغم در خور، فرخی و اردیب همراه با آیینی است که از گذشته‌ها بازمانده است و هنوز هم برگزار می‌شود. کشت شلغم در خور، در روز 15 مرداد هر سال، و در اردیب، 5 ماه و نیم که از نوروز می‌گذرد، آغاز می‌شود. به نخستین روز شلغم‌کاری در خور، فرخی و اردیب، روز «آب به تخم شلغم بستن» می‌گویند (طباطبایی). در خور، 4 ماه و نیم قمری که از عید نوروز می‌گذرد، نوبت آبیاری هرکس که باشد، همو ‌باید تخم جو و شلغم بکارد. پیش از آن روز، هیچ‌کس حق کاشتن شلغم را ندارد. چنانچه کسی پیش از این زمان شلغم بکارد، زمین او را شخم می‌زنند (افشار، 369). 
در خور، فرخی و اردیب هریک از دارندگان زمین و حقابه (چه حق مالکیت و چه حق انتفاع)، که نوبت آبیاری او آغاز نیمروز نخست روز شلغم‌کاری باشد، نخستین کسی است که شلغم می‌کارد؛ او یک روز پیش از این تاریخ، کشاورزان، سرشناسان و روحانیان را برای برگزاری مراسم، به زمین خود دعوت می‌کند. وی در دو سوی زمینِ آمادۀ کشت خود برای نشستن مهمانان فرش می‌گستراند. 
در شروع مراسم، میزبان به کمک یکی از کشاورزان خویشاوند و یا دوست خود، زمین را هموار می‌کند که آب به‌آسانی تا انتهای آن برود. در این زمان، یکی از کشاورزان آب را به سوی زمین شلغم‌کار می‌گرداند. با جاری‌شدن آب به سوی زمین، چاووش‌خوان دست بر گونه می‌نهد و چاووشی می‌خواند. اشعار چاووشی همان ابیاتی است که در مراسم بدرقه و استقبال زائران سفرهای زیارتی خوانده می‌شود (نک‍ : ه‍ د، چاووشی‌خوانی). با ورود آب به زمین، جمعیت بر پیامبر اکرم (ص) صلوات می‌فرستند. سپس روحانی محل بر چند دانه از بذر شلغم و جو دعای برکت می‌خواند و آن چند دانه را در کیسۀ بذرپاش می‌ریزد؛ پس از آن، بیل به دست می‌گیرد و در کنارۀ دیوارۀ زمین با نوک بیل چند دانه جو می‌کارد (طباطبایی). پس از کاشت، دهقانان به پاس احترام روحانی، بیل را از او می‌گیرند و خود مشغول به کاشت بذرها می‌شوند (افشار، همانجا). 
در روز شلغم‌کاری، به کاشتن جو در فواصل معین، به اندازۀ عرض بیل، در 4 طرف زمین شلغم، نهوژکاری می‌گویند. درواقع، نهوژکاری آراستن کشتزار شلغم است. واژۀ نهوژ مرکب است از «ن» نفی و کلمۀ «هوژ» که در گویش خوری به معنای مطلق خوشه است، و نهوژ به معنای بی‌خوشه است؛ اطلاق آن به گیاه سبزشدۀ جو در روز شلغم‌کاری ازاین‌رو ست که آن گیاه را پیش از آنکه به خوشه بینجامد، از پایین ساقه می‌بُرند و به مصرف دام می‌رسانند (طباطبایی). نهوژ را به معنای 9 تا خوشه نیز دانسته‌اند، زیرا شمار دانه‌های کاشته‌شده 9 عدد است، به این صورت که در هر 30 سانتی‌متر 9 دانه جو می‌کارند (افشار، همانجا). بعد از آن، بذرپاش در زمین بذر می‌پاشد و آبیار آب را تا بُن زمین می‌رساند. در این میان، هریک از مهمانان با گرده‌ای نان که تفتون (نوعی نان تافتون) نام دارد، پذیرایی می‌شوند. تفتون نان گردی است به قطر 40 و ضخامت 2 سانتی‌متر که از آرد گندم در تنور تهیه می‌شود و روی آن روغن خوش (روغن حیوانی) یا پیه گداختۀ گوسفند می‌مالند که بیشتر آمیخته به زعفران یا زردچوبه است تا زردرنگ شود؛ اما تفتونِ مراسم شلغم‌کاری را زرد نمی‌کنند، زیرا عقیده دارند که آفت زنگ گندم یا همان مرض زردی بر محصول عارض می‌شود. مردم خور معتقدند تفتونِ مراسم شلغم‌کاری نانی متبرک است؛ ازاین‌رو، مهمانان کمی از آن را به‌عنوان تبرک و تیمن به خانه می‌آورند و به اهل خانه می‌دهند، و باقی‌ماندۀ آن را میان فقرا پخش می‌کنند. 
کشاورز اُردیبی با این نیت از مهمانان خود با شربت و شیرینی پذیرایی می‌کند که بذری را که کاشته است، شیرین از کشت درآید. او هنگامی که بذر شلغم روی زمین می‌پاشد، به نام پروردگار می‌خواند: «بسم الله الرحمٰن الرحیم. تخم می‌پاشم به نیت دوازده‌امام و چهارده‌معصوم به‌جهت چرنده و پرنده و گویندۀ لا الٰه ‌الا الله، محمد رسول الله (صلوات دسته‌جمعی)، علی ولی اللٰه. کشت و زحمت از ما، آب از خدا»؛ سپس حبه‌ای قند یا نبات در دهان می‌نهد و یا درون کیسۀ بذر می‌گذارد و آنگاه بذر را می‌پاشد. آنها بر این باورند که بودن حبه‌ای قند یا نبات در دهان کسی که بذر را می‌پاشد و یا درون کیسۀ بذر، موجب شیرین‌شدن محصول شلغم خواهد شد. کشاورزان اردیبی برگزاری آیین شلغم‌کاری را موجب برکت و شیرینی محصول شلغم می‌دانند و بر این باورند که اگر چنین نکنند، شلغمی که می‌کارند، تلخ خواهد شد (طباطبایی). 

مآخذ

افشار، علی، «آداب شلغم‌کاری»، یغما، تهران، 1350 ش، س 24، شم‍ 6؛ طباطبایی، لسان‌الحق، تحقیقات میدانی. 

لسان‌الحق طباطبایی