شکر طعام

شِکَرْ‌طَعام، مثنوی‌ای اندرزی از متون مکتب‌خانه‌ای و از شاعری با تخلص طوطی. شاعر تخلص خود را در 4 جای این مثنوی آورده است: طوطی دل‌خسته را ای بی‌نیاز / در روانم ساز او را سرفراز (ص 407، نیز 400، 402، 403). طوطی مثنوی دیگری هم با عنوان گرگ و روباه سروده است که آن نیز از متون مکتب‌خانه‌ای به شمار می‌رود. 
مثنوی «شکر‌طعام» در بحر رمل و شامل 237 بیت است و در روز سه‌شنبه 7 ربیع‌الاول 1225 ق / 12 آوریل 1810 م پایان پذیرفته است (بیتهای 220-221). این مثنوی نظیره‌ای از نان و حلوای شیخ بهایی (953-1031 ق / 1546-1622 م) است و چاپ سنگی آن در 1320 ق، «به حسب فرمایش آقا رضا در کارخانۀ آقا میرزا علی‌اصغر و به دستیاری آقا میرزا عباس با خط سید محمدباقر یزدی تهرانی» صورت گرفته است (نک‍ : ذوالفقاری، 391). 
این اثر شامل 4 داستان از داستانهای موسى (ع) با عابدان است. کتاب با حمد الٰهی آغـاز می‌شود و سپس، خطاب به کودکان مکتبی، آنان را به علم‌آموزی فرامی‌خواند؛ در ادامه، زاهدان ریایی و عوام‌فریب را به همان شیوۀ شیخ بهایی در نان و حلوا (ه‍ م)، به باد انتقاد می‌گیرد (ص 397- 399). 
نخستین داستان، شرح دیدار حضرت موسى (ع) و مرد عریان است که طی آن مردی عابد و عریان، طالب دیدار حق است و چون نام حق را از زبان موسى (ع) می‌شنود، در دم جان می‌دهد (ص 399-400). این داستان با تفاوتی اندک در تفسیر حدائق الحقائق (فراهی، 113-114) نیز آمده است. 
عنوان دومین داستان، «قبض روح حضرت موسى (ع) و دیدن کرم در سنگ» است که در آن، عزرائیل برای گرفتن جان موسى (ع) می‌رود و از هر کجای بدن او که می‌خواهد وی را قبض روح کند، موسى (ع) کار نیک خود با آن عضو را یاد می‌کند و در جمله، راضی به مرگ نمی‌شود و سبب آن را داشتن کودکان و بی‌سرپرست‌ماندن آنان بیان می‌دارد. به امر خداوند، جبرئیل وی را بر کنار رود نیل می‌برد و از او می‌خواهد که سنگی از کف رود برگیرد و آن را بشکافد. موسى (ع) در میان سنگ کرمی می‌بیند که ذکر خدا می‌گوید و برگ سبزی در دهان دارد که روزی او ست و هر روز موری آن را از شکافی که در سنگ باز می‌شود، برایش می‌آورد (ص 400-402). این ماجرا داستانی مشهور دارد که دهها روایت از آن در متون تفسیری و ادبی آمده است. این داستان، بدون ماجرای قبض روح که در هیچ روایتی نیامده است و در اینجا افزودۀ شاعر است، در کتابهای گزیده در اخلاق و تصوف (خانقاهی، 111-112)، دقایق الحقایق (احمد، 73-74) و لسان الواعظین (نجفی، 321) نقل شده است. در روایت لسان الواعظین، کرم کور است. 
سورآبادی این داستان را با تفصیل بیشتر نقل کرده، و این بخش را به آن افزوده است: موسى (ع) به خانه بازمی‌گردد و وصیت می‌کند. سپس به دیدار ملک‌الموت می‌رود. چون آمادگی جان‌دادن ندارد، خداوند 4 فرشته به هیئت آدم می‌فرستد تا در جایی گوری بکنند. موسى (ع) آنها را می‌بیند و می‌پرسد که این گور را برای که می‌کنند؟ فرشتگان پاسخ می‌دهند: برای دوستی از دوستان خدا که دیدار با خدا را آرزو ‌دارد. موسى (ع) بوی بهشت را از آن گور می‌شنود، داخل می‌شود، در آن می‌خوابد و جان می‌دهد (1 / 551-553).
در روایت کشف الاسرار، آغاز این داستان به این گونه است: موسى (ع) در اواخر عمر برای خود عبادتگاهی دور از مردم درست کرده است و هر 40 روز به دیدن زن و فرزندان و مادر خویش می‌آید. عزرائیل که برای قبض روح می‌رود، موسى (ع) با گریه به دیدار خانواده می‌رود و خداوند کرم را به او نشان می‌دهد. در پایان، ملک‌الموت روح موسى (ع) را با نفسی که از دهانش خارج می‌شود، می‌گیرد و فرشتگان آسمان فریاد برمی‌آورند: کلیم‌الله مرد (میبدی، 3 / 82-83). 
سومین داستان، در بیان عقل است و ماجرای عابدی را شرح می‌دهد که جبرئیل از خداوند مقام او را می‌پرسد. خداوند مقام عابد را بسیار خفیف می‌داند. جبرئیل علت را می‌پرسد. خداوند از او می‌خواهد خودش برود و عقل عابد را بسنجد. مرد در حین سخنان، آرزو می‌کند که ای کاش خداوند خری می‌داشت تا آن را در این جزیرۀ پرعلف می‌چراند؛ زیرا بسیاری از علفهای این جزیره تلف می‌شود. جبرئیل پی می‌برد که هرکه عقلش زایل باشد، عبادتش نیز باطل است (ص 403-404). 
مأخذ داستان «عابد و آرزوی چراندن خر خدا»، یکی از حکایتهای عقد الفرید (ابن‌عبدربه، 7 / 182-183) است که تغییر یافته است؛ به‌این‌نحو که پارسای جاهلی از بنی‌اسرائیل در صومعه به عبادت مشغول است و الاغی دارد که در اطراف صومعه چرا می‌کند. او روزی هنگام عبادت، الاغ را در حال چرا می‌بیند و در ضمن مناجات با خدا می‌گوید: خدایا! تو هم اگر الاغی داری، حاضرم آن را با الاغهای خود به چرا ببرم و این کار زحمتی برایم ندارد. پیامبر وقت، وی را برای چنین سخنانی سرزنش می‌کند. مرد اندوهگین می‌شود. خداوند به آن پیامبر وحی می‌کند که او را به حال خود بگذار؛ زیرا هر‌کس به میزان عقلی که دارد، پاداش می‌بیند. 
فروزانفر این داستان را مأخذ مناجات موسى (ع) و شبان در مثنوی ذکر می‌کند (ص 195). همین روایت، با اندکی تفاوت در شرح نهج ‌البلاغة (ابن‌ابی‌الحدید، 4 / 267)، عیون الاخبار (ابن‌قتیبه، 2 / 38)، ربیع الابرار (زمخشری، 653-661) و اللآلی المصنوعة (سیوطی، 1 / 132) نقل شده است. 
چهارمین داستان، ماجرای موسى (ع) است که از خداوند می‌خواهد دشمن خدا در میان خلق را به وی نشان دهد. خداوند او را نزد عابدی می‌فرستد. در‌حال، دو انار از غیب برای عابد می‌رسد. عابد یکی را می‌خورد و دیگری را نگه می‌دارد. خداوند از موسى (ع) دربارۀ عابد می‌پرسد و او نشانی از دشمنی با خدا در عابد نمی‌یابد. خداوند به موسى (ع) می‌گوید: اگرچه طاعت بی‌حد دارد، اما مرا رازق نمی‌داند. حق آن بود انار دیگر را به تو می‌داد. در‌این‌صورت، فردا برایش 3 انار می‌فرستادم. امساک او دشمنی با خدا ست (ص 404-407). نزدیک به مضمون این داستان در منتخب رونق المجالس (ص 89) آمده است. 

مآخذ

ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌ البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1385 ق / 1965م؛ ابن‌عبدربه، احمد، عقد الفرید، بیروت، 1404 ق / 1983 م؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛ احمد رومی، دقایق‌ الحقایق، به کوشش محمدرضا جلالی نائینی و محمد شیروانی، تهران، 1354 ش؛ خانقاهی، طاهر، گزیده در اخلاق و تصوف، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1347 ش؛ ذوالفقاری، حسن، مقدمه بر «شکرطعام»، (نک‍ : هم‍ ، طوطی)؛ زمخشری، محمود، ربیع الابرار، بغداد، مطبعة العانی؛ سورآبادی، عتیق، تفسیر التفاسیر، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1381 ش؛ سیوطی، اللآلی المصنوعة، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ طوطی، «شکر‌طعام»، ادبیات مکتب‌خانه‌ای، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، 1391 ش، ج 1؛ فراهی، معین‌الدین، تفسیر حدائق الحقائق، به کوشش جعفر سجادی، تهران، 1346 ش؛ فروزانفر، بدیع‌الزمان، احادیث و قصص مثنوی، به کوشش حسین داودی، تهران، 1387 ش؛ «منتخب رونق‌المجالس»، دو رسالۀ فارسی کهن در تصوف، به کوشش احمدعلی رجایی، تهران، 1354 ش؛ میبدی، احمد، کشف الاسرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1361 ش؛ نجفی، محمدعلی، لسان‌ الواعظین، چ سنگی، 1263 ق.