شقایق سوزان

شَقایِقِ سوزان،  فیلمی مستند از زندگی روزمرۀ کوچ زمستانی عشایر بختیاری، ساختۀ هوشنگ شفتی. 
هوشنگ شفتی متولد 1312 ش در تهران، که دورۀ مقدماتی سینما را در دانشگاه آمریکایی سیراکیوز در تهران گذرانده بود (بهارلو، 254)، با کمک‌هزینه‌ای که به‌سبب کسب رتبۀ شاگرد اولی به وی اعطا شد، تحصیلات سینمایی‌اش را در دانشگاه ایندیانای آمریکا به پایان رساند، و پس از بازگشت به ایران و ادامۀ فعالیتش در مرکز سینمایی ادارۀ کل هنرهای زیبای کشور، شقایق سوزان را به عنوان نخستین فیلمِ مستندش کارگردانی کرد (امامی، 71). 
شقایق سوزان تلاشِ جان‌فرسای ایل بختیاری و گوشه‌هایی از زندگی درونی این ایل را نشان می‌دهد؛ ایلی که ناگزیر بود هر سال به تناسب تغییر فصل، با درپیش‌گرفتنِ راهی دشوار با محیط و طبیعت سرسخت به مبارزه تا پای جان بپردازد، بدون آنکه در طول مسیر کوچ، کارِ روزانه، عواطف، شادیها و آیینهای خود را فراموش کند (حیدری، 28)؛ ازاین‌رو شفتی صورت و شکلی ساده برای فیلمِ خود انتخاب کرد و موفق شد که تداوم و به‌هم‌پیوستگی زندگی ایل و کوچ عشایر را نشان بدهد («شقایقها ... »، 76). 
شفتی در شقایق سوزان، صحنه‌های دوشیدن شیرِ گوسفند، مشک‌زدن برای تهیۀ دوغ، پختن نان، ریسیدن نخ و بافتنِ گلیم به دست زنان و دختران، چیدن پشم گوسفند، عبور دادنِ گله از رودخانۀ خروشان کارون، مراسمِ سوارکاری مردان، نواختنِ ساز و دُهل، و رقص و چوب‌بازی مردان و دستمال‌بازی زنان را در فاصلۀ ییلاق و قشلاقِ عشایر بختیاری نشان داده است. با وجود این، شقایق سوزان همواره با فیلمِ پیش از خودش، علف (یا علفزار، 1924 م)، ساختۀ مریان سی کوپر و ارنست بی شودساک، سنجیده و داوری شده است؛ برای نمونه، برخی شقایق سوزان را با فیلم علف مشابه می‌دانند، اما به عقیدۀ برخی از منتقدان، شقایق سوزان فیلمی سطحی است و از فضای واقعی، دقت و کنجکاوی علفزار برخوردار نیست (نفیسی، 314). برخی آن را فیلمی ساخته‌شده با نگاهی «توریستی» دانسته‌اند (حیدری، 28) که در آن فقط حرکت یک قوم از نقطه‌ای به نقطۀ دیگر و زندگی روزمرۀ آن نشان داده شده، و بـه جنبه‌های تحلیلی و علمی و مردم‌شناختی توجهی نشده است (عادل، 173). به نظر تهامی‌نژاد، شقایق سوزان با نظرگاهی حماسی ساخته شده، و حماسه در آن بیشتر با گفتاری توصیفی مجسم شده است (ص 83) و به‌رغم آنکه سند گران‌بهایی از کوچ ایل بختیاری است، از حیث قوم‌پژوهی ارزش چندانی ندارد؛ زیرا همۀ رخدادهای برابر دوربین را نه با دقت، دانش و تیزبینی یک مردم‌شنـاس، بلکه بـا نگاه یک گزارشگـر نگریسته است (امامی، همانجا). بااین‌همه، اگرچه ممکن است صحنه‌های مستندی که شفتی در فیلمِ شقایق سوزان از کار و تلاش و زندگی عشایر نشان می‌دهد، برای بررسیهای قوم‌نگارانه وافی به مقصود نباشد، اما تصاویرِ متحرک منحصربه‌فردی را از گوشه‌هایی از زندگی این قوم و تلاشِ سرسختانۀ آنها، که مربوط به آغاز دهۀ 1340 ش است و تکرارشدنی نیست، نشان می‌دهد. 
شقایق سوزان طی سالهای 1343 تا 1352 ش 5 جایزه از جشنواره‌های مهم بین‌المللی دریافت کرد (حیدری، همانجا؛ عصام، 63؛ مهرابی، 259). تا پیش از این، دریافت این همه جایزه برای یک فیلم ایرانی سابقه نداشت.
شقایق سوزان در 1342 ش در قطع 35میلی‌متری، رنگی، و برای سازمان سمعی و بصری هنرهای زیبای کشور با فیلم‌برداری پطروس پالیان ساخته شد (نک‍ : حیدری، مهرابی، همانجاها).

مآخذ

 امامی، همایون، سینمای مردم‌شناختی ایران، تهران، 1385 ش؛ بهارلو، عباس، دانشنامۀ سینمای ایران، تهران، 1383 ش؛ تهامی‌نژاد، محمد، سینمای مستند ایران عرصۀ تفاوتها، تهران، 1381 ش؛ حیدری، غلام، «تاریخچۀ سینمای ایران»، نامۀ فیلم‌خانۀ ملی ایران، تهران، 1370-1371 ش، شم‍ 10-11؛ «شقایقهای سوزان»، فیلم و زندگی، تهران، 1336 ش، شم‍ 7؛ عادل، شهاب‌الدین، سینمای قوم‌پژوهی، تهران، 1379 ش؛ عصام، مهدی، راهنمای فیلمهای برگزیدۀ ایرانی در جشنواره‌های داخلی و خارجی، تهران، 1355 ش؛ مهرابی، مسعود، فرهنگ فیلمهای مستند سینمای ایران، تهران، 1375 ش؛ نفیسی، حمید، فیلم مستند، تهران، 1357 ش.  

شهناز مرادی کوچی