زاکاتالی

زاکاتالی، جوادبیک (د ح 1336 ش/ 1957 م)، هنر‌مند پیکره‌تراش و ماکت‌ساز. وی از افسران قزاقی بود که پس از انقلاب کمونیستی روسیه و نیز هنگام جنگ جهانی اول در ایران باقی ماند (سمسار، 20-21). چنان‌که از نامش برمی‌آید، خاستگاه وی از زاکاتالا در جنوب قفقاز و شمال اران است (دالوند، 343). از زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست، ولی کهن‌‌ترین اثر شناخته‌شدۀ وی ماکت موزۀ ایران باستان است که تاریخ 1314 ش روی آن حک شده است (موزۀ ایران باستان، شم‍ اموال: 735، طبقۀ 1؛ نیز نک‍ : اصفیاء، 56). 
برپایۀ اسناد موجود، زاکاتالی در فروردین 1319 ش، همکاری خود را با موزۀ مردم‌شناسی آغاز کرد (مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، شم‍ بازیابی: 662‘ 1) و کوشید تا مجسمه‌های مومی را جایگزین مجسمه‌های مقوایی ساخت پاپوف (ه‍ م) سازد، تا آنکه در 1320 ش موفق به انجام این کار شد (سمسار، 21)؛ از‌این‌رو، باید گفت هنر زاکاتالی رواج پیکره‌های مومی در ایران بوده است (دالوند، همانجا). مجسمه‌های مومی از روی مدلها و قالبهایی که از روی عکس و یا اصل موضوع مورد نظر تهیه می‌گردید، ساخته می‌شد. به‌طورمعمول، برای صورت و دستها قالب می‌ساختند؛ درون قالب پارافین جامد و دیگر مواد لازم را می‌ریختند و پس از تهیۀ نمونۀ اولیه، آن را پر‌داخت می‌کردند و دیگر مراحل مانند مو‌گذاری، آماده‌سازی و لباس‌پوشی بر روی آن صورت می‌گرفت (سمسار، 21-24؛ اسفندیاری، 75). 
زاکاتالی به شهرستانهای مختلف سفر می‌کرد تا از چهره‌ها و اندامهای مختلف عکس و قالب تهیه کند (همانجا). بدین ترتیب، هنر زاکاتالی هنری واقع‌گرایانه بود و آثار او را باید سر‌آغاز واقع‌گرایی در مطالعۀ اقوام ایرانی به شمار آورد، زیرا در ساخت مجسمه‌ها کوشش می‌شد تا ویژگیهای ظاهری و جسمانی مردم مناطق مختلف ایران، آن‌گونه که هستند، با دقت ثبت شود (دالوند، همانجا). 
زاکاتالی دستیاری به نام واسیلی اسمیکف داشت (اسفندیاری، 76). در کار‌گاه او شاگردانی تربیت شدند که نامدار‌‌ترین آنها جمال میر‌بابایی، هنرمند عروسک‌ساز، است (سمسار، 21). در 1324 ش، زاکاتالی برای ساختن ماکت تخت‌جمشید به شیراز رفت (همانجا). همچنین در 1325 ش ماکت مسجد تاریخانۀ دامغان را ساخت (برزین، 39). 
از پایان زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست و فقط در قانون مربوط به برقراری مستمری وظیفه‌بگیران، مصوب 12 آذر 1336 مجلس شورای ملی، از برقراری مستمری عیال وی یاد شده است و او را با عنوان «مرحوم جواد زاکاتالی، استاد مجسمه‌ساز ادارۀ کل باستان‌شناسی» نام برده‌اند (دالوند، 344)؛ پس احتمالاً در حدود همین سال در‌گذشته است. 
آثار زاکاتالی به‌درستی معرفی نشده‌اند و صرفاً از دو اثر وی، یعنی مکتب (درحالی‌که ملای مکتب ترکه‌ای در دست دارد و دو شاگرد پیش روی وی نشسته‌اند) و مجلس حکیم‌باشی با قاضی و مالک (تجسم مجلس این 3 تن)، با نام یاد کرده‌اند (سمسار، 20-21)؛ ازاین‌رو، می‌توان گفت زاکاتالی به خلق موقعیتهای اجتماعی بیش از بیان تک‌چهره‌ها گرایش داشته است و همچنین می‌توان نتیجه گرفت آثاری همانند که نام سازندۀ آنها مشخص نیست، اگر آفریدۀ وی نباشند، تحت تأثیر اندیشۀ اویند.

 مآخذ

اسفندیاری، عارف، «موزۀ مردم‌شناسی»، بنیاد و گسترش موزه در ایران، تهران، 1355 ش، ج 1؛ اصفیاء، حسین، «موزۀ ایران باستان»، همان؛ برزین، پروین، «مسجد تاریخانۀ دامغان (مسجدی از قرن دوم هجری)»، هنر و مردم، تهران، 1344 ش، شم‍ 37؛ دالوند، حمید‌رضا، «تاریخ پژوهشهای فرهنگ مردم و مردم‌شناسی ایران، سر‌گذشت موزۀ مردم‌شناسی (6)»، فرهنگ مردم، تهران، 1387 ش، شم‍ 26؛ سمسار، محمد‌حسن، «دیداری از کار‌گاه مجسمه‌سازی ادارۀ کل موزه‌ها و فرهنگ عامه»، هنر و مردم، تهران، 1343 ش، شم‍‌ 27.  

حمید‌رضا دالوند