زار

زار، نخستین فیلم مستند دربارۀ مراسم اهل هوا در روستاهای حوالی بندرعباس و کناره‌های جنوبی دریای عمان و خلیج فارس، به کارگردانی خسرو پرویزی در 1344 ش.
پرویزی متولد 1311 ش در آبادان (بهارلو، 96) و اصل و نسب خانواده‌اش بوشهری است. او از سالهای نوجوانی، با سنتهای محلی جنوب ایران از‌جمله مراسم زار آشنا بوده است. به تعبیر خود او، نام زار، ریشۀ ایرانی ندارد و نام رمزِ شیطان است؛ به همین سبب، مردم بومی سواحل و جزایر خلیج فارس به‌ندرت آن را بر زبان می‌آوردند، که مبادا به هنگام سخن‌گفتن از زار، دچارش شوند و ناگزیر، در مقام مقابله با آن برآیند (پرویزی، 129-131).
فیلم زار، مربوط به مراسم زار و دفع باد کافر از مرکب بیمارِ «زار»ی است (برای اطلاعات بیشتر، نک‍ : ه‍ د، زار). پرویزی در این فیلم، چگونگی برگزاری مراسم را نشان داده، و برای فصل (سکانس) نخست فیلمش، خطی داستانی بدین شرح ترسیم کرده است: پس از چند نمای عمومی کوتاه از زنانی که از برکه آب می‌آورند و ماهیگیرهایی که با تور به صید مشغول‌اند، گروهی جاشوی‌سوار بر لنج دیده می‌شوند که آوازخوانان شراع (= بادبان) را می‌کشند، تا عازم سفر دریایی شوند؛ نوجوانی با شتاب خود را به لنگرگاه می‌رساند و با فریاد بلند، خبر گرفتار شدن یکی از بومیان به زار را می‌دهد. یک نفر به عیادت مرد زاری می‌رود که «تخته شده» (= بی‌حرکت دراز کشیده)، و نفر دیگر به بابای زار خبر می‌دهد تا مراسم به‌زیر‌کشیدن باد از مرکب بیمار را تدارک ببیند.
درواقع، مراسم به‌زیر‌کشیدن «باد کافرِ زار»، دو مرحله دارد: باد را در مرحلۀ نخست از جسم فرد بیمار، و در مرحلۀ دوم از سر (کله) او خارج می‌کنند (نک‍ ‍‌: ساعدی، 52-53؛ نیز نک‍ : ه‍ د، موسیقی جنوب، زار). در فیلم زار، فقط مرحلۀ دوم نشان داده می‌شود که در فضای باز و در کنار چند کپر حصیری برگزار می‌گردد. مردان «اهل هوا» با پی‌په (= دُهل بلند یک‌طرفه)، دمام (= دُهل دوسر)، دُهل کِسِر (= دمام کوچک) و مودندو (= دهل بزرگ یک‌سر) ضرب می‌گیرند؛ و زنان با جینگ (= دایرۀ کوچک) و چکو (= دو تکه چوب که به هم می‌زنند) آنها را همراهی می‌کنند، و همگی، با هم آوازی به زبان عربی می‌خوانند که به تدریج تبدیل به زبانِ نامفهومِ سواحلی می‌شود. بیمار را در میان مجلس بازی می‌نشانند و زنان و مردان اهل هوا گرداگرد او جمع می‌شوند. بزی را سر می‌برند و بیمار زاری دهانش را روی شاهرگ بز می‌گذارد و بخشی از خون آن را می‌خورد. باقی‌ماندۀ خون حیوان را در ظرفی می‌ریزند و بیمار هرازچندگاهی از آن می‌خورد. او ابتدا بدنش را آهسته می‌جنباند، و به تدریج، در حالت نشسته و خمیده روبه‌‌جلو درحالی‌که با لیسو و لنگوته (= لنگ قرمز) پوشانده شده است، به رقص درمی‌آید. در صحنه‌هایی از فیلم نیز فیلم‌بردار دوربینش را هماهنگ با رقص مردان و زنان اهل هوا به جنبش درمی‌آورد (نیز نک‍ : ساعدی، 51-62؛ ریاحی، 4-14).
فیلم زار گفتار مختصری دارد که پس از پایان مراسم، با صدای اسدالله پیمان بدین شرح روایت می‌شود: «دیگر همه چیز تمام شده است، و مریضِ زاری را به خانۀ خود می‌برند تا او با وجودی سالم و دور از امیال شیطان به زندگی بپردازد».
فیلم زار برای به نمایش گذاردن، مناسب تشخیص داده نشد و پس از تدوین اولیه و صداگذاری، بدون عنوان‌بندی و درج عوامل سازندۀ فیلم، برای همیشه در وزارت فرهنگ و هنر بایگانی شد.
پرویزی در دوره‌ای فیلم‌ زار را ساخت که در ایران تصور چندانی از فیلم مردم‌نگارانه وجود نداشت و مستندسازی ــ به شکل جدی آن در ایران، که در آغاز راه بود ــ پدیده‌ای محسوب می‌شد که به موضوعهای مربوط به فرهنگ و ایران‌شناسی می‌پرداخت (تهامی‌نژاد، 97). پرویزی خود گفته است: «فیلم زار شرح زندگی مردمان ایران نبوده و نیست» (ص 137).
فیلم زار، در قطع 35 میلی‌متری، رنگی، با زمان 13 دقیقه، به تهیه‌کنندگی وزرات فرهنگ و هنر ساخته شد. فیلم‌بردار آن، فریدون قوانلو، و گویندۀ گفتار متن فیلم، اسدالله پیمان است. نگاتیو و کپی پزتیو این فیلم در فیلم‌خانۀ ملی ایران محفوظ است.

مآخذ

بهارلو، عباس و شهناز مرادی کوچی، دانشنامۀ سینمای ایران، تهران، 1383 ش؛ پرویزی، خسرو، «واکاوی برگه‌هایی فراموش‌شده از تاریخ سینمای مستند ایران» (گفت‌و‌گو)، نامۀ فرهنگ و هنر، اصفهان، 1384 ش، شم‍ 7؛ تهامی‌نژاد، محمد، سینمای مستند ایران، عرصۀ تفاوتها، تهران، 1381 ش؛ ریاحی، علی، زار و باد و بلوچ، تهران، 1356 ش؛ ساعدی، غلامحسین، اهل هوا، تهران، 1355 ش.

عباس بهارلو