روز هرمزد ماه فروردین

روزِ هُرْمَزْدْ ماهِ فَرْوَرْدین، رساله‌ای به زبان پهلوی، دربارۀ سبب ستودن وَنَند در اول فروردین. ونند به معنای «چیره‌شونده» (کرباسیان، 122)، نام یکی از 4 اختر بزرگ و سپهسالار غربِ آسمان (بندهش، 44)، و هماورد سیارۀ اهریمنی بهرام (= مریخ) است و در این روز ــ یعنی اول فروردین، روز یورش اهریمن و یارانش به جهان ــ در برابر بهرام می‌ایستد تا مانع از بدکرداری او در جهان شود (همان، 60، نیز برای زیج کیهان در این روز، نک‍ : 57- 58). او در «ونندیشت» از اوستای موجود، ازبین‌برندۀ خِرَفْستَران (= حشرات موذی) به شمار می‌رود. مردم نیز برای نابودی آنها به او تمسک می‌جویند (یشتها، 21: 1؛ پورداود، 2/ 356). همچنین، ونند اختری است که پیکها را برای رسیدن به مقصد یاری می‌کند (روایت ... ، 26). 
براساس این متن، اورمزد دستور می‌دهد تا مردم در این روز ستارۀ ونند را بستایند و نان دُرون بِبُرند (روز ... ، 15). خواندن نیایش برای ونند و چهارپاره‌کردن نان آیینی درون، «ونند بُرید» خوانده می‌شود. امروزه، در ایران این مراسم به شکلی جدید و با عنوان «خواندن فروشی» انجام می‌شود، اما در هند، هنوز با نام «وَنوت کاپْوی» برگزار می‌گردد (مزداپور، 266-267). 
چنان‌که در متن این رساله آمده است، ونند بر سر دوزخ جای دارد و با نور خود از تاریکی جان‌کاه آنجا می‌کاهد. افزون بر این، ازآنجا‌که آزار گناهکاران در دوزخ به دست دیوان است و آنان در این کار بسیار زیاده‌روی می‌کنند، مهرایزد گُرز خود را بر سر دوزخ آویخته، و چون دیوان مجازات را از حد بگذرانند، گرز به فرمان ونند بر سر دیوان می‌افتد تا جلو آنها را بگیرد. ونند نگهبان دوزخ است و ازاین‌رو، دستها و رَسَنهای بسیار دارد (روز، 17، 19). او روان دوزخیان را همراه روان بهشتیان برای جشن فروردینگان نزد خانواده‌هایشان برمی‌گرداند تا آنان را ببینند و شاد شوند (همان، 21). ازاین‌رو، روان درگذشتگان از زندگان می‌خواهند تا در روز هرمزد ماه فروردین، ونند را به پاس این نیکی بستایند. ونند نیز از آنان می‌خواهد که نان آیینی درون را 4 پاره کرده، و به 4 اختر بزرگ یعنی تیشتر (= شعرای یمانی)، هفت‌اورنگ (= دب اکبر)، ونند (= نسر واقع) (پورداود، 2/ 355) و سَدویس (= دَبران) نثار کنند تا اختران نیز از کار نیک او بهره ببرند (روز، 27). 
برخی از محققان برآن‌اند که هر 4 ستاره بر در دوزخ جای دارند و ونند سرکردۀ آنها ست (مزداپور، 266). در مینوی خرد (ص 66) این وظیفه به ستارۀ هفت‌اورنگ واگذار شده، و وظیفۀ ونند ایستادن بر در البرز است تا دیوان و پریان نتوانند راه گذر خورشید، ماه و ستارگان را ببندند. 
ستایش ونند در میان آیینهای مربوط به فروردینگان قرار می‌گیرد. مردم در فروردینگان باید نیایش به‌جا آورند و برای مردگان مَیَزد (= خیرات) کنند. خیرات شامل این موارد است: گوشت، تخم‌مرغ، ماهی، پنیر، شیرینی، میوه، نقل و غذاهای آبکی (= تَریها) (داراب، 1/ 501). اگر کسی توان انجام چنین کاری را نداشته باشد، باید بوی خوش بر آتش بگذارد و کُشتی نو کند (همو، 1/ 502). هر خانه‌ای که بیشتر خیرات بدهد و دعا بخواند، بیشتر برکت خواهد یافت و پس از مرگ، ارواح درگذشتگان به پاس این کار شفاعت آنها را کرده و به آنان کمک می‌کنند تا از پل چینود (= صراط) بگذرند (همو، 1/ 499-500؛ صد در ... ، 28-  29). در صورت قربانی‌کردن حیوانات چهارپا، گُند (= بیضه) آنها مخصوص ونند است (روایت، 76). 
از سویی، اول فروردین روز جشن اهوره‌مزدا، روز آفرینش نور (دمشقی، 278؛ نویری، 1/ 185) و روزی است که جهان و انسان آفریده شدند (نک‍ : مستوفی، 181)؛ همچنین، در این روز، آفرینش نو می‌شود (الیاده، 377). این روز که سرآغاز جشنهای نوروز (ه‍ م) نیز است، در ردیف آیینهای باروری و فراوانی محصول قرار می‌گیرد. در این روز سرنوشت انسانها در سال آتی رقم می‌خورد. در گذشته، آنها با خواندن و نوشتن ادعیۀ دفع موجودات خبیث و ایجاد سروصدا سعی می‌کردند اهریمنان را از خود دور کنند تا سرنوشتشان با بدی نیالاید. دیدوبازدید و ردوبدل‌کردن هدایا شاید قسمتی از نمایش آیین گدایی باشد که از دوران کهن بازمانده‌ است (نک‍ : کراسنوولسکا، 81- 89).  هدیه‌دادن در دوران باستان مربوط به شاهان بوده است. آنها در این روز جامه‌های زمستانی خود را بین بزرگان و درباریان پخش می‌کردند (تاج، 204؛ اینوسترانتسف، 97- 98). 
در متون دورۀ اسلامی، روز اول فروردین به نوروز عامه، نوروز صغیر، نوروزالملوک، فِرِستاف و صبّ‌الماء معروف است (نک‍ : تقی‌زاده، 10/ 191). قطان مروزی در گیهان‌شناخت (ص 256) این روز را نوروز عامه، و مؤلف ناشناختۀ دستور المنجمین در 513 ق، آن را نوروزالملوک نامیده است (گ 23 ر). باورهای مربوط به این روز پس از اسلام با تغییراتی چند باقی ماند و به نوروز منسوب شد. ازجمله، از امام جعفر صادق (ع) خطاب به معلی بن خنیس نقل شده است که: اول فروردین روزی است که خداوند از مردمان پیمان گرفت که او را بپرستند و برایش شریکی نگیرند. در این روز آفتاب طلوع کرد و بادها وزید و زمین شکوفا شد. در این روز کشتی نوح به خشکی نشست و حضرت محمد (ص)، علی (ع) را بر دوش گرفت تا بتهای کعبه را خرد کند. در این روز، پیامبران اولوالعزم ظهور کردند و در این روز، حضرت قائم (ع) بر دجال پیروز می‌شود. امام (ع) اضافه می‌کنند: هیچ نوروزی نیست که ما در آن منتظر گشایشی نباشیم (مجلسی، 56/ 92؛ نیز نک‍ : رضی، 719-720: بازتاب آن در شرح بیست باب ملامظفر؛ برای نمونه‌های دیگر، نک‍ : بیرونی، آثار ... ، 324-325، التفهیم، 253؛ شهمردان، 43؛ نوروزنامه، 37- 38). 
به عبارت دیگر، در متون پس از اسلام، به‌هیچ‌وجه صحبتی از ستایش ونند و بزرگداشت ارواح مردگان به میان نیامده، بلکه بیشتر به مسائلی پرداخته شده است که می‌پنداشتند در این روز اتفاق افتاده است. درحقیقت، در این روزگار، اول فروردین از آیینهای مربوط به باروری جدا شده است و همچون ششم فروردین (ه‍ د، ماه فروردین روز خرداد) به باورهای مربوط به زمان قدسی می‌پیوندد، و می‌توان گفت که این روزها در ادامۀ هم پنداشته می‌شوند. 
 متن رسالۀ روز هرمزد ماه فروردین نخستین‌بار از سوی مؤسسۀ آسیایی دانشگاه شیراز به‌صورت عکسی چاپ شد. تاریخ این دست‌نوشت که اصل آن در کتابخانۀ مهرجی رانا در نوساری هندوستان موجود است، حدود سال 1211 یزدگردی است. از این متن، دو ترجمۀ فارسی به قلم ابراهیم میرزای ناظر (نک‍ : روز، 15- 29) و کتایون مزداپور (نک‍ : داستان ... ، 276-280) منتشر شده است. 

مآخذ

الیاده، میرچا، رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران، 1372 ش؛ اینوسترانتسف، کنستانتین، مطالعاتی دربارۀ ساسانیان، ترجمۀ کاظم کاظم‌زاده، تهران، 1348 ش؛ بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1369 ش؛ بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران، 1363 ش؛ همو، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1352 ش؛ پورداود، ابراهیم، تعلیقات بر یشتها (هم‍‌ )؛ تاج، منسوب به جاحظ، ترجمۀ محمدعلی خلیلی، تهران، 1343 ش؛ تقی‌زاده، حسن، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1349 ش؛ داراب هرمزدیار، روایات، به کوشش رستم اونوالا، بمبئی، 1922 م؛ داستان گرشاسب، تهمورس و جمشید، گلشاه و متنهای دیگر، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزداپور، تهران، 1378 ش؛ دستور المنجمین، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ ملی پاریس، شم‍ 968‘5؛ دمشقی، محمد، نخبة الدهر، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ رضی، هاشم، پژوهشی در گاه‌شماری و جشنهای ایران باستان، تهران، 1380 ش؛ روایت پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1367 ش؛ روز هرمزد ماه فروردین، ماه فروردین روز خرداد، ترجمۀ ابراهیم میرزای ناظر، مشهد، 1373 ش؛ شهمردان بن ابی‌الخیر، روضة المنجمین، چ تصویری، به کوشش جلیل اخوان زنجانی، تهران، 1382 ش؛ صد در نثر و صد در بندهش، به کوشش دابار، بمبئی، 1909 م؛ قطان مروزی، حسن، گیهان شناخت، چ تصویری، موجود در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، 1379 ش؛ کراسنوولسکا، آنا، چند چهرۀ کلیدی در اساطیر گاه‌شماری ایرانی، ترجمۀ ژاله متحدین، تهران، 1382 ش؛ کرباسیان، ملیحه، فرهنگ الفبایی ـ موضوعی اساطیر ایران باستان، تهران، 1384 ش؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ مزداپور، کتایون، تعلیقات بر داستان گرشاسب ... (هم‍‌ )؛ مستوفی، رضی‌الدین محمد، ربیع ‌المنجمین، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ ملی، شم‍ 027‘2 ف؛ مینوی خرد، ترجمۀ احمد تفضلی، تهران، 1364 ش؛ نوروزنامه، منسوب به عمر خیام، به کوشش علی حصوری، تهران، 1382 ش؛ نویری، احمد، نهایة الارب، قاهره، مؤسسة المصریة العامه؛ یشتها، ترجمۀ ابراهیم پورداود، تهران، 1377 ش. 

ملیحه کرباسیان