روباه و خروس

روباه و خُروس، شکل مکتوب یکی از افسانه‌های مشهور، که روایتهای شفاهی فراوانی از آن در نقاط مختلف ایران ثبت شده است. 
این روایت نخستین‌بار با عنوان قصۀ عمه گرگ و روباه ... ، با 8 تصویر در 1355 ق/ 1315 ش، با تصویرگری محسن تاج‌بخش و به خط یوسف صدیقی خوانساری و به کوشش میرزا آقا قاضی سعیدی خوانساری در اصفهان چاپ سنگی شد.
داستان بدین قرار است: روباهی در خم رنگرزی می‌افتد و به رنگ نیلی درمی‌آید؛ در فکر حیلۀ تازه‌ای است که چشمش به خروس می‌افتد. به او می‌گوید که من از اعمال گذشتۀ خود پشیمانم و به قصد زیارت به خانۀ خدا می‌روم. خروس با او همراه می‌شود. در راه، به اردک و هدهد می‌رسند که آن دو نیز فریب خورده، با آنان همراه می‌شوند. روباه به بهانه‌ای پرندگان را به غاری می‌برد و خروس و اردک را می‌خورد. هدهد از دست او می‌گریزد و به سواران شاهزاده برمی‌خورد که برای درمان بیماری دختر پادشاه، به دنبال جگر روباه می‌گردند. هدهد به کمک بازِ پادشاه، آنان را به غاری که روباه در آن پنهان است، راهنمایی می‌کند. 
داستانْ نثر آمیخته به نظم است و زبان آن ادبی و همراه با سجع، و نسبت به آثار مشابهْ ممتازتر است. کاربرد افعال وصفی در آن فراوان است، و برخی واژگان خاص، چون «بالمره»، نشان می‌دهد که قدمت این تحریر به پیش از دورۀ قاجار نمی‌رسد. مارتسلف این داستان را با کد جهانی D20، با عنوان «روباه در سفر زیارت» ثبت، و برخی از روایتهای آن را ذکر کرده است (ص 52-54). انجوی در بیان ریشۀ مَثَلِ «تمام شد کار پوستین» در کتاب تمثیل و مثل، به‌تفصیل روایتهای متفاوت آن را آورده است (1/ 99-107؛ برای روایتهای دیگر آن، نک‍ : ذوالفقاری، 339-341). 
برخی از بن‌مایه‌های این افسانه، مانند افتادن در خم رنگرزی، در ادبیات مکتوب فارسی نیز بازتاب یافته است (نک‍ : مولوی، 3/ 39؛ شیخ بهایی، 167-170). 

مآخذ

انجوی شیرازی، ابوالقاسم، تمثیل و مثل، تهران، 1357 ش؛ ذوالفقاری، حسن، داستانهای امثال، تهران، 1384 ش؛ شیخ بهایی، محمد، کلیات اشعار و آثار فارسی، به کوشش غلامحسین جواهری، تهران، کتاب‌فروشی محمودی؛ مارتسلف (ض: مارزلف)، اولریش، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1371 ش؛ مولوی، مثنوی معنوی، به کوشش محمد استعلامی، تهران، 1369 ش.

حسن ذوالفقاری