روایت امید اشوهیشتان

رَوایَتِ اِمیدِ اَشَوَهیشْتان، از آثار به جا مانده به خط و زبان پهلوی (فارسی میانۀ ساسانی)، در زمینۀ احکام دینی و آداب اجتماعی و شخصی زردشتیان.
کتاب مجموعه‎‎ای از 44 پرسش است که هر یک از آنها چند پرسش مرتبط باهم به دنبال دارند و در مجموع، 270 پرسش و پاسخ را دربرمی‎گیرد (وست، 105؛ پورداود، 167). چنان‌که از مقدمۀ کتاب پیدا ست، روحانی عالی‎مقام، آتورگشنسب پسر مهرآتش، پرسشها را طرح کرده، و موبدان موبد، امید پسر اشوهیشت، نوۀ گُشن‎جم به آنها پاسخ داده است ( ایرانیکا، VIII/ 413؛ تاراپور، I/ 3). پرسشها در زمینۀ مسائل واقعی برخاسته از وضعیت زردشتیان ایران در سده‌های نخست پس از اسلام‌‎اند (مناش، 550؛ تاراپور، I/ 4). 
از زندگی و شرح حال آتورگشنسب اطلاعی در دست نیست (سلیم، پیشگفتـار، بش‍ ). اما امید اشوهیشتان از خانواده‎ای شناخته‌شده و از علمای بزرگ زردشتی در سدۀ 4 ق/ 10 م بوده است (صفای اصفهانی، شانزده؛ تفضلی، 283)؛ وی به سلسله‎ای اصیل از موبدان برجسته از دودۀ آدُرباد مهرسپندان ــ معتبرترین مفسر متون اوستایی ــ تعلـق داشته است. امید نسل پنجم از تبار آتـورپات فرخزادان ــ نخستین نـویسنـده و مصحح دینکرد ــ و بـرادرزادۀ منوشچهر ــ نـویسندۀ دادستان دینیک (ه‍ م) ــ و پـدر آدُرباد ایمیدان ــ آخرین نویسندۀ دینکرد ــ بوده است ( ایرانیکا، همانجا؛ تاراپور، I/ 3). سلسلۀ این موبدان در بخش پایانی بندهش ایرانی (ص 204- 205) نام برده شده‎اند. اِمید پس از درگذشت عمویش منوشچهر، پیشوای دینی زردشتیان جنوب و غرب ایران شد. وی در میان هم‎کیشان خود بسیار مورد تکریم بوده است، تا‌حدی‌که به او لقب «هوفرورد» (= دارای فره‎وشی نیک) داده بودند (مناش، همانجا؛ تاوادیا، 4-5؛ کانگا، 9؛ تاراپور، همانجا). به گزارش مسعودی، زمان حیات وی نیمۀ اول سدۀ 4 ق/ 10 م بوده است (ص 91؛ نیز نک‍ : مناش، همانجا).
زردشتیان آثاری مانند روایت امید اشوهیشتان را از میراث ادبی خود می‎دانند و همواره در حفظ و نگهداری آن کوشیده‎اند (نریمان، xiv). از این اثر بارها رونویسی شده است و اکنون چند نسخه از آنها در کتابخانه‎های متعلق به پارسیان در هندوستان نگهداری می‎شوند (نک‍ : دابار، 51). 
قدیم‌‌‎ترین و معتبرترین نسخۀ این کتاب در مجموعۀ دست‎نوشته‌های مشهور به TD2، از مجموعۀ تهمورس دینشاه انکلساریا قـرار دارد (تفضلی، 284، 328). فریدون مـرزبان ــ از روحانیان زردشتی کرمان ــ این نسخه را در سالهای 995- 998 یزدگردی (1626- 1629 م) کتابت کرده است. متن نخست این نسخه، از برگ 2b تا 122a، بندهش، و سپس از برگ 123a تا 163a روایت امید اشوهیشتان است (انکلساریا، II/ 21, 26؛ برای آگاهی از محتوای کامل این نسخه، نک‍ : صفای اصفهانی، بیست‌ودو ـ بیست‌وسه). بهرام‌گـور انکلساریـا، پسـر دینشاه، در 1928 م این متن را آوانگاری و تصحیح کرد و در 1962 م با نام روایت ایمید اشوهشتان در یک جلد مستقل به چاپ رساند (بویس، «ادبیات ... »، 140). در دهه‌های گذشته مناش، جاماسپ آسا، کانگا و بسیاری دیگر، پرسشهای این متن را به زبانهای انگلیسی و فرانسوی ترجمه کردند (نک‍ : ایرانیکا، VIII/ 143؛ ماهیارنوابی، 2؛ جاماسپ‌آسا، 37). نزهت صفای اصفهانی متن کامل این اثر را در 1980 م به زبان انگلیسی ترجمه کرد و در دانشگاه هاروارد به چاپ رسانید. وی سپس آن را به زبان فارسی برگرداند که در 1376 ش به همراه آوانویسی متن پهلوی، با عنوان روایت امید اشوهیشتان در تهران چاپ و منتشر شد.
نام اصلی کتاب، سخونیهای (سخنهای) اِمیت اشوهیشتان بوده (تاوایا، 4)، که روی برگ اول این متن در نسخۀ کتابخانۀ ملا‎‎‎‎‎‎فیروز نوشته شده است (سلیم، پیشگفتار، بش‍ ). واژۀ «روایت» (به معنی نقل و شرح) در متون پهلوی نیامده است، بلکه روحانیان زردشتی آن را به جای واژۀ پهلوی «نی‎گِز» (= شرح‌دادن)، و برای متونی به کار بردند که پس از انقراض ساسانیان، به زبان پهلوی تدوین گردیدند ( ایرانیکا، همانجا؛ مکنزی، 59؛ صفای اصفهانی، چهارده). در آن زمان، به‌سبب روی‌گردانی موبدان از دین نیاکان خود، به‌تدریج از شمار آنان کاسته می‎شد، درحالی‌ که وجودشان برای اجرای آیینها و مراسم مذهبی، به‌عنوان محور حیات دینی ضروری بود. در نتیجه، به منظور تسهیل در شرح و تبیین آموزه‎های مزدایی، شیوۀ تعلیم از راه «پرسش و پاسخ» و به اصطلاح، روایت رواج گرفت (مناش، 543). این روایات از اواخر سدۀ 3 ق/ 9 م تا پایان سدۀ 5 ق/ 11 م بر مبنای ترجمه‎های پهلوی از اوستا در زمان ساسانیان و دیگر منابع دینی زردشتی، به زبان پهلوی رایج در آن دوران به نگارش درآمدند (صفای اصفهانی، چهارده، پانزده، هفده؛ تاوادیا، 47؛ وست، 80-81).
تعیین تاریخ تألیف کتابهای پهلوی موجود، در آشکار شدن تاریخ جامعۀ زردشتی بسیار اهمیت دارد. در برخی از این آثار، ازجمله در روایت امید ... به روشنی از اسلام نام برده شده است (مزداپور، زرتشتیان، 48). روایت امید اشوهیشتان دراین‌میان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و تفاوتهایی با دیگر روایات دارد. کتاب با مقدمه‎ای کوتاه آغاز می‎شود و از سبک پیچیده و مفروضات متداول در نگارش روایات، پیروی نکرده است. پرسشها، اصولی و قاطع، و پاسخها، دقیق و کوتاه‌اند و نشان می‎دهند که اِمید به وعظ بی‎تکلف و صراحت در شناساندن مسائل فقهی، اصول دینی و قوانین شخصی زردشتیان توجه خاصی داشته است (صفای اصفهانی، شانزده، هفده؛ موله، 34؛ تفضلی، 283). نفوذ و تأثیر اسلام در این اثر بیش از متون دیگر به نظر می‎آید و از طرفی، اسناد و مدارک مفیدی پیرامون چگونگی زندگی زردشتیان در سده‎های 3 و 4 ق و نیز کوشش آنان برای تطابق با جامعۀ اسلامی به دست می‎دهد (مناش، 553، 550؛ میراحمدی، 287). 
روایت امید در دورانی شکل گرفته که دین زردشتی، به‌سبب گرویدن تعدادی بی‌شمار از پیروانش به دین اسلام، رو به افول بوده است. افزون بر این، به دلیل مشکلاتی که در پی این ارتداد، در روابط خانوادگی‎ زردشتیان به وجود آمده بود، جامعۀ آنان نیز بسیار آشفته شده بود (تاراپور، I/ 3؛ ایرانیکا، VIII/ 413). به همین سبب، سبک و شیوۀ روایات با هدف تقویت و گسترش قوانین، تکالیف و آداب‌ورسوم دینی، و به منظور ایجاد نظم و هماهنگی در جامعۀ زردشتی شکل گرفته است (صفای اصفهانی، دوازده، هفده؛ تفضلی، همانجا). امید اشوهیشتان و آتورگشنسب در مقدمۀ کتاب با ذکر این نکته که «پرسشها اقتباس از نسخۀ جاویدانِ مقدس» (یعنی اوستا) است، خواننده را از اجرای احکام آن مطمئن می‎سازند.
این کتاب نمایانگر جنبه‎های مختلف زندگی اجتماعی، دینی و آداب‌ورسوم زردشتیان در زمان حیات امید است (تاراپور، همانجا). پرسشها در این اثر دربارۀ مسائلی از این قبیل‌اند:
پرسشهای 1، 2، 3، 7، 18، 43 و 44 در زمینۀ حقوق زن (همسر) در اموری مانند ارث و سرپرستی اموال و فرزندان پس از مرگ شوهر، شرایط فرزندخواندگی و جز آن است. گفتنی است که زنان در جامعۀ زردشتی چند جایگاه مختلف داشته‎اند و امتیاز آنها در خانواده براین اساس تعیین می‎شده است. دختر اگر با موافقت پدر و مادر خود، برای نخستین‎بار، به ازدواج مردی در می‎آمد، «پادشاه‌زن» نامیده می‎شد. اگر زنی پس از فوت همسر دوباره ازدواج می‎کرد، به او «چاکرزن» می‎گفتند. دختر اگر تک‌فرزند بود یا برادری نداشت، هنگام ازدواج «ایوک‌زن» محسوب می‎گردید. دختری که بدون رضایت پدر و مادرش با پسری ازدواج می‎کرد، «خودسرزن» نامیده می‎‎‎شد (آذرگشسب، 177-180). پاسخهایی که امید به پرسشهای فوق می‎دهد، حقوق و امتیازات زن را در هر یک از این جایگاهها به روشنی مشخص می‌کند (نک‍ : مناش، 550-551).
پرسشهای 4، 25 و 26 دربارۀ ارث و داراییهای فردی است که به دین دیگری گرویده است. در آیین زردشتی، فرد مرتد از همۀ حقوق، ازجمله ارث محروم بوده است و داراییهایش نیز به اعضایی از خانوادۀ او می‎رسید که وفادار به دین باقی می‎ماندند. حاکمان اسلامی، در سده‌های نخست این قانون را که به قوانین فقه اسلامی نزدیک بود، پذیرفتند و درنتیجه، روحانیان زردشتی می‌توانستند آن را اجرا کنند (چوکسی، 89). امید در پاسخ به پرسشهایی که در این زمینه مطرح شده، گفته است که اجرای این قوانین در زمان وی دشوار شده بود. او پس از شرح مواد این قانون، توصیه کرده است که «اگر امکان انجام آنها نبود، با رعایت جانب احتیاط، اموال در دست فرد مرتد باقی بمانند».
پرسشهای 5، 6 و 8، در زمینۀ وظایف و مسئولیتهای مرد سرپرست خانواده است. 
پرسشهای 9 و 11، پیرامون گناهانی است که موبدان مرتکب می‎شدند؛ مانند اظهارات دروغ در هنگام وعظ، به جبهه رفتن در هنگام جنگ به منظور کسب سود و ترک وظایفی که برعهده‎شان بوده است و جز آن. در پاسخ آمده است که «این هیربدان در صورت بازگشت، از شغل مقدسشان برکنار، و درصورتی‌که در آن مدت گناه دیگری مرتکب شده باشند، مرگ‌ارزان (= شایستۀ مرگ) خواهند شد».
پرسشهای 12-16، 20 و 32- 38، دربارۀ انواع ناپاکیها و نیز مراسم برشنوم (= تطهیر) و وظایف روحانیان در اجرای آن است. اشاره‌های پی‌درپی به ناپاکی و تطهیر و جزئیات آن در سراسر کتاب، نشان‌دهندۀ اهمیت این موضوع است. بنابر اعتقادات زردشتی، دنیا انباشته از عوامل و پدیده‌های اهریمنی است و انسان به آسانی بر اثر تماس با آنها ناپاک می‎شود. حتى جاری‌شدن خون از بدن از آثار اهریمن به شمار می‎آید؛ مثلاً، اگر بر اثر کشیدن دندان، خون وارد معده می‎شود، شخص ناپاک محسوب می‌شود (بویس، «دیانت ... »، 166، 172). از طرفی، باور بر این است که تن آدمی نیز خود زایندۀ آلودگی و نجاست است و دراین‌باره، احکامی وجود دارد که درگذشته، برای اجرای آنها سخت تلاش می‎کردند (مزداپور، داغ ... ، 242). بزرگ‌ترین ناپاکی، حاصل از تماس بدن با جسد مرده است که برای پاک‌شدن، ‎باید آداب برشنوم را به جا آورند (جکسن، 434). مراسمی که موبدان برای تطهیر فرد ناپاک انجام می‎دادند، شامل خواندن اوستا، طهارت درونی با آشامیدن نیرنگ (= ادرار تقدیس‌شدۀ گاو) با کمی خاکستر آتش مقدس، و تطهیر خارجی با گُمیز (= ادرار تقدیس‌نشدۀ گاو)، سنگ و آب بود (بویس، همان، 168). امید در بخشی از پاسخهای خود به این پرسشها، گفته است: «اگر موبدی مراسم برشنوم را به‌درستی انجام ندهد، باید کفاره بپردازد؛ و اگر به عمد و برخلاف احکام دین انجام دهد، مجازاتش مرگ است». 
پرسش 17، دربارۀ ثواب کارهای خیر است، به‎ویژه اعمالی که سود آنها به همگان می‌رسد، مانند ساختن پل روی رودخانه‌ها و یا ایجاد آبراهه برای مناطق کم‎آب. 
پرسش 18، دربارۀ قیم و چگونگی قیمومت است. 
پرسش 19، آداب حمام‌کردن و احکام مربوط به آن را طرح می‎کند. باوجود اینکه شست‌وشوی روزانۀ سر و تن توصیه می‎شود، اما رفتن به گرمابۀ متعلق به پیروان ادیان دیگر گناه به ‌شمار می‌رود (مزداپور، همان، 246).
پرسشهای 22 و 27، در زمینۀ ثواب ازدواج با خویشاوندان نزدیک (= خودوده) و گناه انجام‌ندادن آن است.
پرسش 26، دربارۀ وضعیت مرتدی است که توبه کند و اعمال ثواب انجام دهد و نیز احکام مربوط به مراسم بزرگداشت او پس از مرگش است. زردشتیان معتقد به حیات پس از مرگ‌اند، در نتیجه توجه ویژه‌ای به ارواح درگذشتگان دارند و مراسم و آداب متعددی برای بزرگداشت آنان دارند (بویس، همان، 131، 163).
پرسشهای 39 و 40، از مسائل کلامی و فلسفی در زمینۀ معادشناسی است؛ مسائلی مانند سرنوشت روان پس از مرگ تا زمان رستاخیز، حمایت آفریدگار از ارواح درگذشتگان در بهشت و حتى در دوزخ، تقدیر الٰهی و اختیار.
و سرانجام، پرسشهای 41 و 42، دربارۀ مجازات انحرافات جنسی و روابط نامشروع است که از گناهان بزرگ به شمار می‌روند.

مآخذ

آذرگشسب، اردشیر، مراسم مذهبی و آداب زرتشتیان، تهران، 1352 ش؛ بندهش ایرانی (روایات امید اشاوهیشتان و جز آن)، به کوشش یحیى ماهیار نوابی و دیگران، شیـراز، 1357 ش، ج 1؛ بـویس، مـری، «ادبیات فارسی میانه»، ادبیـات دوران ایران باستان، ترجمۀ یدالله منصوری، تهران، 1377 ش؛ همو، «دیانت زرتشتی در دوران متأخر»، دیانت زرتشتی، ترجمۀ فریدون وهمن، تهران، 1348 ش؛ پورداود، ابراهیم، حاشیه بر ویسپرد، ترجمۀ همو، تهران، 1381 ش؛ تاوادیا، ج.، زبان و ادبیات پهلوی، ترجمۀ س. نجم‎آبادی، تهران، 1348 ش؛ تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1376 ش؛ جکسن، ا. و.، سفرنامه‎ ( ایران در گذشته‎ و حال)، ترجمۀ منوچهر امیری و فریدون بدره‎ای، تهران، 1352 ش؛ روایت امید اشوهیشتان، ترجمۀ نزهت صفای اصفهانی، تهران، 1376 ش؛ سلیم، عبدالامیر، بررسی روایات امید اشوهشتان، پایان‎نامۀ دکتری، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، بی‌تا؛ صفای اصفهانی، نزهت، مقدمه بر روایت امید اشوهیشتان (هم‍ ‎)؛ ماهیار نوابی، یحیى، مقدمه بر بندهش ایرانی (هم‍ ‌‌)؛ مزداپور، کتایون، داغ گل سرخ و چهارده گفتار دیگر دربارۀ اسطوره، تهران، 1383 ش؛ همو، زرتشتیان، تهران، 1382 ش؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره، 1357 ق/ 1938 م؛ موله، ماریژان، ایران باستان، ترجمۀ ژاله آموزگار، تهران، 1363 ش؛ میراحمدی، مریم، تاریخ تحولات ایران‎شناسی، تهران، 1390 ش؛ نیز:

Anklesaria, B. T., introd. The Pahlavi Rivāyat of Āturfanbag and Franbag - Srōš, Bombay, 1969; Choksy, J. K., Conflict and Cooperation, New York, 1997; Dhabhar, B. N., Descriptive Catalogue of Some Manuscripts Bearing on Zoroastrianism and Pertaining to the Different Collections in the Mulla Feroze Library, Bombay, 1923; Iranica ; JamaspAsa, K. M., «On the Ēmēt i Ašavahištān», K. R. Cama Oriental Institute Golden Jubilee Volume, ed. D. H. Kanga, Bombay, 1969; Kanga, M. F., «Two Interesting Chapters From the Pahlavi Text Rivāyēt ī Ēmēt ī Ašavahištān, Pursišn IX and X-A Study», Bulletin of The Asia Institute, Tehran, 1975, nos. 2-3; MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971; Menasce, J. de, «Zoroastrian Literature After the Muslim Conquest», The Cambridge History of Iran, vol. IV, ed. R. N. Frye, Cambridge, 1975; Nariman, G. K., «Note», Parsis of Ancient India of Sh. K. Hodivala, Bombay, 1920; Tarapore, J. C., «Foreword», Rivâyat-î Hêmît - î Ašavahištân, ed. B. T. Anklesaria, Bombay, 1962; Tavadia, G. C., Introd. Šāyast-nē-Šāyast, ed. id, Hamburg, 1930; West, E. W., «Pahlavi Literature», Grundriss der Iranischen Philologie, Strasbourg, 1896-1904, vol. II. 
فرزانه حاتم پور کنی