رند و زاهد

رِنْد و زاهِد، کتابی تعلیمی به نثر و نظم و از کتابهای مکتب‌خانه‌ای، اثر فضولی بغدادی (890-963 ق/ 1485-1556 م). 
محمد بن سلیمان، مشهور به فضولی بغدادی، در اصل از ترکمنان ایران، و به روایت مجمع الخواص (صادقی، 103)، متولد حله است. پدرش به حله مهاجرت کرد و قاضی آن شهر بود. وی شاعری سه‌‌زبانه بود که به فارسی، ترکی و عربی، آثاری چون دیوان، شاه و گدا، مثنوی لیلی و مجنون، مثنوی بنگ و باده، حدیقة السعدا، صحبت الاثمار، شکایت‌نامه، صحت و مرض (سفرنامۀ روح)، ساقی‌نامه (هفت جام) و مطلع الاعتقاد را بر جای نهاد (مشرّف، 243-250). فضولی از بنیان‌گذاران شعر ترکی آذربایجانی، و مکتب وی نیز از مکاتب معروف شعر ترکی است (صفا، 5(2)/ 674-676).
رند و زاهد روایت گفت‌و‌گوی پدری زاهد با پسر خود به نام رند، دربارۀ مسائلی چون تربیت فرزند، ستایش تلاش، کار و صنعت، دانش‌اندوزی، عشق و عرفان و نظایر آن است. پدر در‌صدد است که پیشه‌ای برای فرزند بجوید، اما پسر راضی نمی‌شود به پیشه‌های پیشنهادی پدر تن دهد و هریک را به بهانه‌ای رد می‌کند. رند به میخانه می‌رود و آنچه می‌خواهد می‌یابد و نزد پدر از عظمت مقام میخانه می‌گوید. پدر که میخانه را خانۀ شیطان می‌دانست، سرانجام در کنار فرزندش قرار می‌گیرد (فضولی، سراسر اثر).
کتاب اثری نمادین است که در کنار مباحث اخلاقی، مسائل فرهنگی، اجتماعی و فلسفی نیز در آن بازتاب دارد؛ چنان‌که هنگام اشاره به موسیقی، نکات تازه و جالب توجهی گفته می‌شود. طرح این نکات در خلال گفت‌و‌گوها، فرصتی به فضولی می‌دهد تا به بیان دیدگاههای خود بپردازد، مثل تضاد عقل و عشق. او عشق را بنا و اساس کائنات و روح هستی می‌داند و عرفان را گشایندۀ مشکلات زندگی و رافع کاستیهای عقل معرفی می‌کند (دانشنامه ... ، 5/ 282).
فضولی در این اثر، رند را به صورت فرزندی به تصویر می‌کشد که به لحاظ کمال و آگاهی، از پدر زاهد خود پیش افتاده است؛ ولی پدر بنا‌بر مقتضای طبیعت می‌کوشد تا پسر را طبق تجربیات و آگاهیهای خود به راه کشاند. در این میان، مباحثاتی که بین پدر و فرزند روی می‌دهد، احتجاجات فلسفی و عارفانه‌ای است که در قالب نظم و نثری زیبا جلوه‌گر می‌شود (کریمی، 206).
مهم‌ترین ویژگی سبکیِ این اثر آمیختگی نثر و نظم است. راوی معمولاً ابتدا سخن هریک از شخصیتها را در یک یا دو سطر به نثر می‌آورد و سپس اشعاری، اغلب در قالب رباعی و در مواردی نیز در قالب قطعه، از قول آنها نقل می‌کند. این اشعار در حقیقت شامل نتیجه‌گیری شخصیت مذکور در نکتۀ مورد اختلاف با حریف است. 
از این کتاب نسخه‌های خطی فراوانی وجود دارد (نک‍ : منزوی، 1/ 414-415). نخستین چاپ سنگی آن در 1270 ق/ 1854 م، صورت گرفته است. متن انتقادی اثر را کمال ادیب کورکچی‌اوغلی، استاد باستان‌شناسی دانشگاه آنکارا، در 1956 م در آنکارا به چاپ رساند. دو ترجمۀ ترکی آن نیز به قلم مصطفى سالم (1285 ق) و حسین عیان (1993 م/ 1372 ش) در استانبول چاپ شده است (دانشنامه، همانجا).

مآخذ

دانشنامۀ ادب فارسی، به کوشش حسن انوشه، تهران، 1382 ش؛ صادقی افشار، صادق، مجمع الخواص، ترجمۀ عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1327 ق؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1378 ش؛ فضولی بغدادی، محمد، رند و زاهد، به کوشش کمال ادیب کورکچی‌اوغلی، آنکارا، 1956 م؛ کریمی موغاری، فریده، «انسان کامل از دیدگاه فضولی در رند و زاهد»، گزیدۀ مقالات مجمع بزرگداشت حکیم محمد فضولی، به کوشش علی‌اصغر شعردوست، تهران، 1375 ش؛ مشرّف، مریم، زندگی و شعر محمد فضولی، تهران، 1380 ش؛ منزوی، فهرستواره.

حسن ذوالفقاری