رماسکویچ

رُماسْکِویچ، الکساندر الکساندرویچ (1885-1942 م/ 1264-1320 ش)، خاورشناس روس و پژوهشگر ادبیات عامه. 
رماسکویچ در 28 اوت در ادسا، واقع در اوکراین متولد شد. وی تحصیلات خود را در دانشکدۀ زبانهای شرقی دانشگاه سن‌پترزبورگ به پایان رسانید ( فرهنگ ... ، 4/ 455) و زبانهای فارسی، عربی و ترکی را فراگرفت. او به دلیل علاقه به زبانهای شرقی ــ به‌ویژه زبان و ادبیات فارسی ــ و تکمیل مطالعات خویش به ایران آمد و در طول اقامتش (1291-1294 ش/ 1912-1915 م) به تحقیق و پژوهش در زمینۀ زبان و ادبیات فارسی پرداخت (سحاب، 277؛ «ایران‌شناسان ... »، 218). رماسکویچ طی سالهایی که در ایران بود، اطلاعات عمیقی نسبت به زبان فارسی معاصر کسب کرد (بایفسکی، 365). وی که از شاگردان نزدیک و پیرو ژوکوفسکی (ه‍‌ م) بود، راه او را در زمینۀ تحقیقات زبان فارسی، ادب عـامۀ فارسی و نیـز گویش‌شناسی ایـران ادامه داد (بایفسکی، همانجـا؛ ارانسکـی، 317)؛ هرچنـد زمینـۀ اصلـی پـژوهشهـای او ادبیات عامه بود (بایفسکی، همانجا). 
یادداشتهای فراوانی که وی در ایران جمع‌آوری کرد، اساس آثار و مطالعات ارزشمندش را تشکیل داد (همو، 365-366)؛ ضمن اینکه داده‌های علمی او باعث غنی‌تر شدن پژوهشهای ایران‌شناسی در زمینۀ گویشهای مطالعه‌نشدۀ ایرانی، ادبیات عامه، قوم‌شناسی، باورهای پیش از اسلام و نیز هنر ایرانی (مینیاتورها، تصاویر و مجسمۀ شیرها) شد. رماسکویچ به‌ویژه به مطالعۀ تعویذ، طلسمها، پرستش درختان و آیینهای نمایشی ویژۀ جشنها پرداخت (همو،  365). وی از 1294 ش/ 1915 م، و پس از بازگشت به روسیه، در دانشگاههای لنینگراد به تدریس زبان فارسی مشغول شد (سحاب، همانجا) و تا آخرین روزهای عمرش، به تدریس این رشته در دانشگـاه و مـؤسسۀ زبانهـای زنـدۀ شرقـی لنینگـراد ــ مؤسسۀ خاورشناسی لنینگراد ــ پرداخت و چند کتاب درسی زبان فارسی نیز تألیف کرد. این کتابها برای نخستین بار، امکان تدریس زبان فارسی معاصر بر مبنای اصول علمی و جدا از سنتها را فراهم می‌ساخت که تدریس در چارچوب آن، محدود به یادگیری زبان آثار کلاسیک نمی‌شد. این کتابهای درسی ارزش و اهمیت خود را تا دهۀ 1950 م حفظ کردند (ارانسکی، همانجا). 
رماسکویچ در 1313 ش/ 1934 م به دعوت رسمی دولت ایران، برای شرکت در کنگرۀ بین‌المللی هزارۀ فردوسی به ایران آمد (سحاب، نیز فرهنگ، همانجاها) و دربارۀ حماسه در ایران باستان و ایران کنونی سخنرانی کرد (رماسکویچ، 190-194). او به سبب ارائـۀ خدمات ارزنـدۀ علمی بـه دریافت نشان دولتـی ایـران نیز نائل آمد ( فرهنگ، همانجا). 
وی از اواسط دهۀ 1930 م، کار خود را در گروه آموزشی ایران در دانشگاه لنینگراد (15 دسامبر 1936 - فوریۀ 1942) و سپس در انجمن ایران‌شناسان آغاز کرد (بایفسکی، 363). این انجمن در 26 ژوئن 1935 تشکیل شده بود و رماسکویچ در شمار 7 نفری بود که به نمایندگی‌ از 7 مؤسسه، برای تدوین برنامۀ انجمن ایران‌شناسی انتخاب شدند. تدوین برنامۀ این انجمن، برقراری ارتباط میان ایران‌شناسان شوروی، جلوگیری از دوباره‌کاری و اجرای پژوهشهای جامع و انتشار بولتنهای خبری ایران‌شناسی بر عهدۀ این هیئت بود (همو، 363-364). از اولین اقدامات این انجمن برگزاری سومین کنگرۀ بین‌المللی هنر و معماری ایران در ارمیتاژ لنینگراد در سپتامبر 1935 بود که رماسکویچ نیز در این کنگره به سخنرانی پرداخت (همو، 364). وی با بیش از 26 سال سابقۀ تدریس علمی، کار خود را از 1936 م در مؤسسۀ خاورشناسی آغاز کرد. او همچنین تدریس زبان فارسی و دوره‌های تخصصی متفاوتی (مردم‌شناسی، مذهب، ساختار حکومتی، حماسه و جز اینها) را در بسیای از مؤسسات علمی لنینگراد هدایت می‌کرد. 
رماسکویچ پس از فوت ژوکوفسکی، یعنی از 1918 م، عملاً در طول دو دهه، یگانه استاد فارسی معاصر در لنینگراد بود. در تأییدیۀ رسمی او، که در مؤسسۀ خاورشناسی در 1938 م تدوین شد، آمده است که اکثریت قابل توجهی از ایران‌شناسانی که در حال حـاضر در اتحـاد جماهیر شوروی مشغول فعالیت‌اند، از شاگردان رماسکویچ به شمار می‌آیند (همو، 365). ازجمله شاگردان او می‌توان به ی. ا. برتلس و ا. ک. آرندس اشاره کرد (ارانسکی، 317). 
رماسکویچ مجموعه‌ای در زمینۀ حکایات، افسانه‌ها و اساطیر ایرانی به زبان روسی جمع‌آوری کرد (سحاب، 277)، و نخستین کسی بود که خوانندگان روسی را با افسانه‌های ملی ایرانی آشنا کرد (ماهیارنوابی، VII/ 824). گرچه او هم‌زمان با لاریمر انگلیسی و کریستن‌سن دانمارکی به جمع‌آوری افسانه‌ها پرداخت (1292-1293 ش/ 1913-1914 م)، اما نخستین پژوهشگری است که افسانه‌های ایرانی را به شیوه‌ای علمی به چاپ رساند (ارانسکی، 366). 
وی با انتشار دوبیتیها و لالاییها، مواد ناچیزی را که تا پیش از وی، در زمینۀ ترانه‌ها، در اختیار فولکلورشناسان ایرانی بود، غنی ساخت. او این ترانه‌ها را در جهت گسترش تحقیقات ژوکوفسکی و با تأکید بر ثبات فرم و محتوای لالاییها چاپ کرد (همانجا). 
رماسکویچ چندین ماه در میان قوم قشقایی زندگی کرد و به تدوین مجموعه‌ای شامل 35 ترانه پرداخت، و آن را با شرح مختصری دربارۀ جنبۀ قوم‌شناسی قشقاییها، که کمتر مورد مطالعه قرار گرفته بود، تکمیل کرد (همانجا). 
همچنین وی اثری مستند شامل 440 رباعی منتشر ساخت که حاصل تحقیقات و یادداشتهای او در جنوب و مرکز ایران در سالهای 1913 و 1914 م بود. وی برای نخستین بار، اطلاعات جامعی درخصوص این‌گونه از ادبیات عامه، که کمتر مطالعه شده و بسیار محبوب بـود، ارائه کرد؛ این اثـر که حـاوی ویژگیهای معیشتی ـ اجتماعی، ادبی ـ هنری و نیز خصایص زبانی بود، رباعی را به‌عنوان گونۀ ویژه‌ای از فولکلور متمایز ساخت (همانجا). 
رماسکویچ نخستین محققی بود که کوشید سیر ادبیات نوین ایران را روشن سازد و مقاله‌ای در این زمینه در مجلۀ واستوک چاپ کرد (ماهیارنوابی، VII/ 120). سلطان شرف‌الدین قهرمانی این مقاله را با عنوان «جریان ادبیات در ایران کنونی» به فارسی ترجمه، و در مجلۀ شرق، به مدیریت سعید نفیسی منتشر کرد (میرعابدینی، 8). 
وی تحقیقات جامعی درزمینۀ لهجه‌ها و گویشهای مختلف  ایرانی انجام داد و نتیجۀ آنها را به‌صورت مقاله‌هایی منتشر ساخت (شفا، 1/ 820-821)؛ تحقیقات او به‌ویژه در زمینۀ گویشهای استان فارس و منطقۀ لارستان بود (ماهیارنوابی، VII/ 594). رماسکویچ دسته‌ای از گویشهای این منطقه را شناسایی کرده است (ارانسکی، «زبانها ... »، 147). وی همچنین تحقیقاتی در زمینۀ لهجۀ کشه‌ای (از لهجه‌های مرکزی ایران) و تجریشی انجام داد که نتیجۀ مطالعات وی در دست نیست (راست، 14، 30). 
رماسکویچ همچنین متنهایی دربارۀ ادبیات شفاهی سیوندی گـردآوری کـرد و چند ربـاعی و نیـز ترجمۀ روسی از چند قصۀ سیوندی را در 1313 ش/ 1934 م منتشر ساخت (عسگری، 105). این خاورشناس تنها کسی بود که توانست در 1293 ش/ 1914 م در اصفهان، 6 جملۀ کوتاه جدید و ارزشمند در مورد زبانهای رمزی (آرگو) فارسی‌الاصل را از یک درویش ــ که نام و فرقۀ او بر این دانشمند پوشیده ماند ــ ثبت کند (ارانسکی، «اطلاعات ... »، 176). 
رماسکویچ بیش از 30 اثر علمی به‌صورت مقاله و کتاب دارد. آثار او در زمینۀ متون تاریخی، به صورت تألیف و ترجمه (افشار، 73)، اینها ست: «مجسمه و شیرها در ایران» (ماهیار نوابی، III/ 323)، «افسانه‌سرایان ایران» (همو، VII/ 825)، « تفسیر طبری به زبان فارسی» (همو، II/ 30)، «نمونه‌هایی از مطبوعات معاصر ایران» (همو، II/ 43)، «پیرامون اصطلاحات ویژۀ درویشان ایرانی» (همو، II/ 29)، «روایات فارسی فابلو کنسانت هامل» (همو، II/ 120) و «فهرست منابع فولکلور و گویش‌شناسی گردآوری‌شده در ایران طی سالهای 1912-1914 م» (همو، VII/ 531).
او همچنین مجموعه‌ای از اشیاء مختلف (ازجمله عروسکهای بچگانه) را جمع‌آوری کرد و به موزۀ مردم‌شناسی سپرد. وی در طول اقامتش در ایران بخش قابل توجهی از نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ شرقی دانشگاه دولتی لنینگراد را نیـز جمع‌آوری کرده است (بایفسکی، 365). 
رماسکویچ به‌عنوان گردآورنده و کارشناس نسخه‌های خطی نیز فعالیت داشت و فهرستهایی از نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ دانشگاه و موسسۀ خاورشناسی چاپ کرد. وی از 1938 م ریاست بخش نسخه‌های خطی را بر عهده گرفت. فعالیت او در این مقام، هم‌زمان با جنگ با فاشیزم آلمانی بود. در روزهای نخست که خطر بمباران لنینگراد وجود داشت، رماسکویچ ازجمله کسانی بود که به حفظ و پنهان‌ساختن مخازن نسخه‌های خطی از مخاطرات جنگ قدم برداشت. او و همکارانش مجموعۀ نسخه‌های خطی مؤسسۀ خاورشناسی را که بیش از 000‘40 جلد بود، به زیرزمینهای عمیق و خشک کتابخانۀ آکادمی علوم شوروی انتقال دادند. رماسکویچ نتوانست دوران محاصرۀ لنینگراد را پشت سر بگذارد و در اواخر فوریۀ 1942 درگذشت. نام وی در شمار نام دیگر کسانی که در روزهای محاصره، جان خود را از دست دادند، بر لوح یادبود بخش لنینگراد مؤسسۀ خاورشناسی ثبت شده است (همو، 368). 

مآخذ

اُرانسکی، ی. م.، «اطلاعات تازه‌ای از زبانهای رمزی (آرگو) در آسیای میانه»، ترجمۀ محسن شجاعی، فرهنگ، تهران، 1375 ش، شم‍ 17؛ همو، زبانهای ایرانی، ترجمۀ علی‌اشرف صادقی، تهران، 1378 ش؛ افشار، ایرج، راهنمای تحقیقات ایرانی، تهران، 1349 ش؛ «ایران‌شناسان و استادان خارجی زبان فارسی از گذشته تاکنون»، نامۀ پارسی، تهران، 1376 ش، شم‍ 6؛ راست، نیکلا، «فهرست مآخذ زبانها و لهجه‌های ایرانی»، فرهنگ ایران‌زمین، تهران، 1332 ش، شم‍ 1؛ رماسکویچ، ا. ا.، «حماسه در ایران باستانی و ایران کنونی»، هزارۀ فردوسی، تهران، 1362 ش؛ سحاب، ابوالقاسم، فرهنگ خاورشناسان، تهران، 1317 ش؛ شفا، شجاع‌الدین، جهان ایران‌شناسی، تهران، ]1348 ش[؛ عسگری، لیلا، «گویش سیوندی از دید هم‌زمانی ـ تاریخی»، ویژه‌نامۀ فرهنگستان (گویش‌شناسی)، تهران، 1383 ش، شم‍ 3؛ فرهنگ خاورشناسان، به کوشش پرویز مشکین‌نژاد، تهران، 1388 ش؛ میرعابدینی، حسن، «مروری بر تاریخ‌نگاری ادبیات معاصر»، ضمیمۀ نامۀ فرهنگستان، تهران، 1389 ش، شم‍ 39؛ نیز: 

Baevskiĭ, S. I. and Z. N. Varojeikina, «Novoiranskaya Filologia; Literaturavedenie», Aziatskiĭ Muzeĭ-Leningradskoe Otdelenie Instituta Vostokovedenia AN SSSR, Moscow, 1972; Mahyar Nawabi, Y., A Bibliography of Iran, Tehran, 1969-1987; Oranskiĭ, I. M., «Drevneiranskaya Filologia i Iranskoe Yizikaznanie» (vide: Baevskiĭ). 
فرشته مجیدی