رقیه، سفره

رُقَیّه، سُفْره، از سفره‎های نذری زنانه که نذرکننده با توسل به معصوم و مظلوم بودن حضرت رقیه، دختر امام حسین (ع)، به منظور گره‎گشایی در کار موردنظر می‎گسترد.
روایت است که رقیه در خرابه‎های محقر شام پدر را در خواب می‎بیند و برمی‌خیزد و از عمه‌اش زینب (ع) پدرش را می‌طلبد و همۀ حاضران در شام به گریه می‌افتند؛ یزید با شنیدن صدای گریه دستور می‌دهد که سر بریدۀ پدر را به رقیه نشان دهند و او با دیدن آن صحنه از دنیا می‌رود (نک‍ : ه‍ د، رقیه، حضرت). 
این سفره در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران بسیار ساده و بدون تجملات گسترده می‌شود و در مراسم گستردن این سفره، مردم سعی می‌کنند مظلومیت و معصومیت وی را به تصویر بکشند؛ بنابراین نسبت به دیگر سفره‌های نذری، مانند سفرۀ حضرت ابوالفضل (ع) و جز اینها بسیار ساده‌تر برگزار می‌شود.
در شاهرود (شریعت‌زاده، 389)، گروس (هاشم‌نیا، 20)، میبد (جانب‌اللٰهی، 80) و سیرجان (مؤیدمحسنی، 323)، در این سفره نان و خرما و یک آجر به نشانۀ خرابه‌های شام، و بوته‌ای خار به نشانۀ مغیلانی که در راه به پای اسیران، ازجمله این دختر فرورفته است، می‌گذارند. گاهی نیز مردم آجیل و شمع (هاشم‌نیا، همانجا؛ دولتی، 195؛ نوبان، 48)، حلوا، سبزی‌خوردن، ماست و میوۀ فصل (دولتی، نوبان، همانجاها) بر سر سفره می‌گذارند. در روستای «میان‌هاله» در شهر رامسر، روی سفره یک عروسک و تعدادی اسباب‌بازی نیز قرار می‌دهند (زنگنه، 159). 
این سفره زنانه است و هیچ مردی نمی‌تواند در آن شرکت کند (همایون‌سپهر، 12)؛ فقط در مواردی، مردی روضه‌خوان که روضۀ مخصوص رقیه را می‌خواند، در مراسم حضور دارد. این روضه شامل اشعار و مرثیه‌هایی سوزناک است (نک‍ : عشاقی، 5/ 66- 68؛ رادمحمدی، 101-110؛ عناصری، 60-62؛ همایون‎سپهر، 13) که زبان حال رقیه و نحوۀ جان باختن وی را بیان می‌‎کند (شریعت‎زاده، جانب‎اللٰهی، دولتی، همانجاها).
سفرۀ این مراسم معمولاً به رنگ سفید یا سیاه است (نوبان، زنگنه، دولتی، همایون‎سپهر، همانجاها). زنان گرد این سفره می‌‎نشینند و روحانی یا روضه‎خوان روضۀ مخصوص رقیه را می‎خواند؛ پس از خروج وی از مجلس، زنان زیارت‎نامۀ مخصوص حضرت رقیه را می‎خوانند و برای برآورده شدن حاجات دعا می‎کنند. سپس بانی سفره محتویات سفره را میان حاضران تقسیم می‎کند (هاشم‎نیا، جانب‎اللٰهی، نوبان، همانجاها). 
در شاهرود، مرسوم است که خرده‎ریزهای باقی‎ماندۀ مواد و خوراکیهای سفره را به نیت تبرک و بخت‎گشایی، به سر دختران دمِ‎بخت می‎ریزند (شریعت‎زاده، همانجا). در میبد، امانت گرفتن یا گرو برداشتن یکی از اشیاء درون سفره، مانند شمع، قاشق، چنگال و هر نوع ظرفی مرسوم است. افراد حاجتمند برای برآورده شدن نیازشان، شیئی به گرو برمی‎دارند تا صاحب سفره ــ یعنی رقیـه ــ نیازشان را برآورده کند (جانب‎اللٰهی، همانجا). هرگاه حاجت فرد روا شد، او باید سفرۀ دیگری برای رقیه بگسترد. گاهی اوقات نیز سفره‎ای گسترده نمی‎شود، بلکه نان و پنیر و خرما را بسته‎بندی، و میان مردم تقسیم می‎کنند.
اهالی تهران قدیم (شهری، 4/ 526)، کرمان (گلاب‎زاده، 104) و سیرجان (مؤیدمحسنی، همانجا) برای حل مشکلات و رفع نیازهای خود، ازجمله شفای بیماران ( فرهنگ ... ، 176)، و همچنین در شاهرود برای بازشدن بخت دختران (شریعت‎زاده، همانجا)، و به‎طور کلی در بیشتر جاهای ایران برای قبولی فرزندان در امتحانات، ادای قرض، خرید خانه، سهولت در امر زایمان، به سلامت بازگشتن مسافران، گله‎داری، و رهایی از آفات (همایون‎سپهر، همانجا) و جز اینها این سفره را می‎گسترند. 
برای برپایی این سفره روز خاصی در نظر گرفته نشده است، اما معمولاً این سفره در شام غریبان شب عاشورا (مؤیدمحسنی، 280) و یا شبهای شنبه، دوشنبه، چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه (شریعت‎زاده، 389؛ فقیری، 54؛ نوبان، 48) و گاه در ماه رمضان (وفایی‎پناه، 77) در 3 نوبت گسترده می‎شود؛ دو نوبت در دو هفتۀ پیاپیِ قبل از برآورده شدن حاجت، و نوبت سوم گرو می‎ماند تا وقتی که حاجت فرد برآورده شد (نوبان، همانجا).
این سفره در خانه‎های مردم و گاه در مساجد (وفایی‎پناه، همانجا) و اماکن متبرکه و آستانه‎های امامزادگان گسترده می‎شود (فقیری، همانجا؛ همایون‎سپهر، 11). در تهران، حرمهای امامزاده یحیى، سیدنصرالدین، سیداسماعیل، امامزاده زید، بقعۀ شاه عبدالعظیم، امامزاده حمزه و طاهر، بقعه‎های بی‎بی شهربانو، جوانمرد قصاب، سرقبر آقا، سید ولی، سیده ملک خاتون، بی‎بی زبیده، حمیده خاتون، و در شمیران، امامزاده صالح و جز اینها از محلهای برگزاری این مراسم است (همانجا).

مآخذ

جانب‌اللٰهی، محمدسعید، چهل گفتار در مردم‎شناسی میبد، تهران، 1385 ش، دفتر دوم و سوم؛ دولتی، فرخنده، «سفره‎ها»، سخن، تهران، 1344 ش، شم‍ 2؛ رادمحمدی، محمد، شرار عشق، تهران، 1380 ش؛ زنگنه، زهره، «چهارمین سال پژوهش سفره‎های نذری»، فرهنگ مردم، تهران، 1386 ش، شم‍ 23؛ شریعت‎زاده، علی‎اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1371 ش؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1371 ش؛ عشاقی‎زواره‎ای، عباس، عشاق حرم، تهران، 1386 ش؛ عناصری، جابر، سلطان کربلا، تهران، 1382 ش؛ فرهنگ عامه، تهران، 1357 ش؛ فقیری، ابوالقاسم، «سفره‎ها در شیراز»، هنر و مردم، تهران، 1350 ش، شم‍ 106؛ گلاب‎زاده، محمدعلی، ماهان، تهران، 1384 ش؛ مؤیدمحسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، 1381 ش؛ نوبان، مهرالزمان، «سفره‎های نذری تجلی صداقت و اخلاص»، میراث فرهنگی، تهران، 1369 ش، شم‍ 2؛ وفایی‎پناه، مهناز، «نذورات مردمی در ماه مبارک رمضان»، فرهنگ مردم ایران، تهران، 1383 ش، شم‍ 3-4؛ هاشم‎نیا، محمود و ملوک ملک‎محمدی، فرهنگ مردم گروس (بیجار و حومه)، بیجار، 1380 ش؛ همایون‎سپهر، محمد، «سفرۀ حضرت رقیه، تجلی نماد پیوند گندم‎کاران و نخل‎داران»، نجوای فرهنگ، تهران، 1386 ش، س 2، شم‍ 3.

زهره عامری‎ شهرابی