رعنا و زیبا

رَعْنا و زیبا، عنوان داستانی با روایتهای متنوع منثور و منظوم، که موضوع آن تلاش و مبارزۀ زنی است که از نامزد خود جدا می‌افتد و به‌رغم گرفتاریهای فراوان و اسیرشدن به دست افراد ناباب، پاک‌دامنی خود را حفظ می‌کند. 
یکی از کهن‌‌ترین روایات مکتوب این داستان در زبان فارسی متعلق به عطار نیشابوری است که آن را در الٰهی‌نامه و با عنوان «حکایت زن صالحه که شوهرش به سفر رفته بود»، نقل کرده است (ص 131-144). حشمت مؤید طی مقاله‌ای نشان داده است که عطار این داستان را از کتاب الفروع من الکافی کلینی (د 328 یا 329 ق) گرفته است. وی همچنین به برخی از روایتهای این داستان که نسبت به الٰهی‌نامه متأخرترند، اشاره کرده است (ص 428 بب‍‌ ). در روایت کلینی، این داستان به قوم بنی‌اسرائیل منسوب شده است و کلینی ضمن ذکر سلسلۀ راویان، نقل اصل آن را به امام جعفر صادق (ع) نسبت داده است (5/ 556- 559). 
این داستان پس از الٰهی‌نامه، در تحریرهای مختلف طوطی‌نامه (ثغری، 365-374؛ نخشبی، 265-274)، هزارویک‌شب (3/ 154 بب‍‌ )، «موش و گربۀ» شیخ بهایی (ص 132 بب‍‌ )، جامع الحکایات (ص 285-313) و محبوب القلوب تألیف برخوردار فراهی (ص 347-412) نیز با تفاوتهایی جزئی یا کلی نقل شده است. هلموت ریتر نیز به یک روایت از این داستان در نسخۀ نزهة المجالس و منتخب ‌النفایس تألیف عبدالرحمان بن عبدالسلام صفوری اشاره کرده است (ص 353-357). افزون‌ بر این، برخی از شاعران متأخر نیز آن را به صورت مستقل به نظم کشیده‌اند که ازجمله می‌توان به تراب اصفهانی از شاعران سدۀ 12 ق (نک‍ : مؤید، 439)، شعلۀ گلپایگانی (نک‍ : درایتی، 16/ 737؛ حضرتی، 2/ 304-305؛ منزوی، فهرستواره، 11/ 1171-1172)، قاضی مسیحا (نک‍ : منزوی، خطی ... ، 6/ 975-976) و میرزا حسین‌خان انصاری متخلص به ثمر اصفهانی اشاره کرد. تحریر اخیر که هم به صورت سنگی و هم به شکل سربی در اصفهان چاپ شده است، در فهرست معروف حاج موسى، جزو کتابهای بچه‌خوانی و در ردیف کتب قصص و حکایات قرار گرفته است (نک‍ : مشار، 2/ 2619؛ حسینی، 89؛ شکراللٰهی، 41؛ کاشفی، 83-84). 
در برخی از روایتهای مکتوب این داستان، نکات ساختاری قابل تأملی وجود دارد که البته در فرهنگ و ادبیات ایران مسبوق به سابقه است؛ مثلاً در روایت میرزا برخوردار فراهی، وقتی رعنا گرفتار ملاح می‌شود، هرگاه ملاح درخواست هم‌بستری با او را مطرح می‌کند، وی داستانی نقل می‌کند و به این ترتیب پاسخ به ملاح یا خواستۀ او را به تأخیر می‌اندازد. شبیه این ترفند با رویکردهای متفاوت در طوطی‌نامه‌ها و هزارویک‌شب نیز آمده است. از این داستان دو روایت شفاهی نیز ثبت و منتشر شده است (جعفری، 81-92). 
خاورشناس آلمانی تئودُر منتزل نیز روایتی شفاهی از آن را به زبان ترکی ثبت کرده است که البته با روایتهای شفاهی و کتبی فارسی تفاوتهایی دارد (مؤید، 438- 439). آنچه در همۀ روایتها ــ چه کتبی و چـه شفاهی ــ برجسته است، تلاش زن برای حفظ پاک‌دامنی خود، تحت هر شرایط و وضعیتی است. 

مآخذ

ثغری، عماد، طوطی‌نامه (جواهر الاسمار)، به کوشش شمس آل‌احمد، تهران، 1385 ش؛ جامع ‌الحکایات، به کوشش پگاه خدیش و محمد جعفری (قنواتی)، تهران، 1390 ش؛ جعفری (قنواتی)، محمد، قصه‌ها و افسانه‌هایی از گوشه‌وکنار ایران، تهران، 1386 ش؛ حسینی، عباس، «بچه‌خوانی، نخستین کتابهای مصور کودک و فرهنگ عامه در ایران»، گلستان هنر، تهران، 1388 ش، س 5، شم‍ 1؛ حضرتی، صادق، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ ابراهیم دهگان، قم، 1387 ش؛ درایتی، مصطفى، فهرستگان نسخه‌های خطی ایران، تهران، 1391 ش؛ شکراللٰهی طالقانی، احسان‌اللٰه، «سابقۀ نخستین کتاب‌شناسی ملی ایران در عهد ناصری»، کتاب ماه کلیات، تهران، 1382-1383 ش، شم‍ 75-76؛ شیخ بهایی، محمد، کلیات اشعار و آثار فارسی، به کوشش غلامحسین جواهری، تهران، کتاب‌فروشی محمودی؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، الٰهی‌نامه، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1387 ش؛ فراهی، برخوردار، داستانهای محبوب‌القلوب، به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، 1373 ش؛ کاشفی خوانساری، علی، «بچه‌خوانیهای قرن سیزده قمری»، پژوهش‌نامۀ ادبیات کودک و نوجوان، تهران، 1380 ش، شم‍ 25؛ کلینی، محمد، الفروع من الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1350 ش؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1351 ش؛ منزوی، خطی مشترک؛ همو، فهرستواره؛ مؤید، حشمت، «سرگذشت زن پارسای عطار»، ایران‌شناسی، تهران، 1376 ش، س 9، شم‍ 35؛ نخشبی، ضیاءالدین، طوطی‌نامه، به کوشش فتح‌الله مجتبائی و غلامعلی آریا، تهران، 1372 ش؛ هزارویک‌شب، ترجمۀ عبداللطیف طسوجی، به کوشش محمد رمضانی، تهران، 1316 ش؛ نیز: 

Ritter, H., Das Meer der Seele, Leiden, 1955. 
حسن ذوالفقاری