رضا (ع)، امام

چنان‌که از برخی مثلها هم آشکار بود، یکی از مسائل مرتبط با دستگاه امام رضا (ع)، قضیۀ دارایی امام است که عمدتاً از گذشته‌های دور، از دو طریقِ موقوفات و نذورات حاصل شده است. اندکی پس از شهادت امام رضا (ع)، قضیۀ موقوفات بقعۀ مطهر آغاز شد. باورمندان و شیعیان ایشان املاک و رقبات زیادی را بر بقعۀ شریف وقف کردند تا درآمد آن املاک به مصرف هزینه‌های مختلف حرم مطهر و مسائل مربوط به زائران برسد. کهن‌ترین منبعی که در آن از موقوفات رسمی بر بقعۀ امام رضا (ع) سخن رفته، تاریخ بیهقی است که در زمان غزنویان، عمال و کارگزاران غزنوی مانند سوری، بوالحسن عراقی، ابوالقاسم بن‌کثیر و ابوعلی سیمجور املاک و قرآنهایی را بر روضۀ رضوی وقف کرده‌اند (ص 639، 870، جم‍‌ ). امروز املاک و موقوفات بسیاری در شهرهای مختلف ایران به نام امام رضا (ع) هست که هرکدام هاله‌ای از مفاهیم و باورهای خاص را بر گرد نام آن امام پدید آورده است (نک‍ : وثوقی، 173؛ صفری، 19؛ کریمیان، 496؛ فیاض، 142؛ گلچین، «ب»). 
در جامعۀ اسلامی، به هر علتی سوگند‌خوردن بسیار رایج است؛ برخی از انواع سوگندها به امام رضا (ع) مربوط می‌شود که معمولاً برای جلب اطمینان است، با الفاظی چون: به امام رضا، به شاه خراسان، به امام غریب، به غریب‌الغربا، به امام هشتم، به ضامن آهو، و به امامی که قفلش را گرفتی، که منظور امام هشتم است (لمعه، 36؛ شهری، 4/ 348؛ خلعتبری، 107). به نظر می‌رسد نفرتی که از ازبکها در پاره‌ای تکیه‌‌کلامها، مانند ازبک کوفتی، وجود دارد و در برخی از لهجه‌ها به‌عنوان ناسزا به کار می‌رود، به‌سبب غارت طلاها و اشیاء قیمتی مرقد امام رضا (ع) به دست آنها باشد (نقیب، 356-357). 
انتساب یا مجاورت بسیاری از چیزها به امام رضا (ع) سبب شده است که هاله‌ای از باورهای مردمی بر گرد آن چیز یا مفهوم پدید آید، که از آن میان می‌توان به این موارد اشاره کرد: 
1. عدد 8 در باورهای مردمی اهمیت و تقدسی یافته است، چون امام رضا (ع) امام هشتم شیعیان است؛ به همین سبب، موقع شمارش ارقام، وقتی به عدد 8 می‌رسیدند، دربارۀ آن باورهایی وجود داشت: هنگام برداشت محصول، نام امام رضا (ع) با پیمانه یا کیل هشتم ملازمه داشته است (بختیاری، 126-127). همچنین در تهران قدیم که ورزش سنگ‌گیری (در ورزش باستانی) طی مراسمی اجرا می‌شده است، ورزش‌کار ابتدا بر روی سنگی طاق‌باز می‌خوابید و با بالا‌بردن هر دست همراه سنگ، بدن او به طرف دیگر متمایل می‌شد و در هر‌بار، شمارنده یا مرشد برایش دهن‌گیری می‌کرد؛ عدد کامل 117 بود، ولی بیشتر، از 30 یا 40 تجاوز نمی‌کرد؛ اعداد را با نامهای مبارک همراه می‌کردند، مثلاً: یک است خدای بنده‌نواز؛ در اعدادی که 8 داشت، اسم امام رضا (ع) برده می‌شد: هشت: یا امام هشتم روحی فدا، هشت‌بیست (28): یا امام رضا بطلب، هشت‌سی (38): یا علی بن موسی‌‌الرضا، هشت‌چهل (48): شاه خراسان رضا، و جز اینها (شهری، 1/ 171). 
2. نذر مشکل‌گشا یکی از سنتهای مردمی است که به‌ویژه میان بانوان بیشتر رواج دارد؛ این نذر از جملۀ نذرها برای ائمه و بزرگان دین است که با خواندن مشکل‌نامه (دعای مشکل‌گشا) و توزیع آجیل همراه است و با توجه به حوایج نذرکننده،‌ اسامی امامان و حضرت ابوالفضل (ع) برده می‌شود و از امام رضا (ع) هم در این مراسم یاد می‌کنند؛ به‌ویژه مسافری که در غربت مانده باشد، به نام او «سفرۀ امام رضا غریب» می‌اندازند و از نام امام هشتم برای بازگشت وی به وطن یاری می‌گیرند (رضایی، 622-625؛ شهری، 4/ 445؛ نیز نک‍ : ه‍ د، نخود مشکل‌گشا). 
3. انگور از میوه‌هایی است که با امام رضا (ع) ارتباط دارد، زیرا مردم معتقدند که ایشان با خوردن انگور مسموم شده‌اند؛ بنابراین مردم آمل وقتی دانه‌های انگور روی زمین می‌افتد، آن را لگدمال می‌کنند و بدین وسیله نفرت خود را از مسمومیت امام نشان می‌دهند (مهجوریان، 22). 
4. پنجرۀ فولاد، پنجره‌ای مشبک و آهنی مشرف بر ضریح است که در قسمت شمال شرقی حرم امام رضا (ع) از سمت صحن عتیق قرار دارد. حاجتمندان از گذشته تا کنون پشت این پنجره دخیل می‌بستند و حتى در گذشته‌ها، پارچه‌ها و نخهای فراوانی به آن گره می‌زدند و معتقد بودند که حاجتشان با این کار روا می‌شود. پشت این پنجره، بسیاری از بیماران که از همه‌جا ناامید بوده‌اند، خود را با طنابی به آن پنجره می‌بستند و شفا می‌یافتند و افرادی که در محل بودند، لباسها و متعلقات آنان را به‌عنوان تبرک و تیمن، پاره‌پاره می‌کردند. 
5. بست‌نشستن و از خطری به امام پناه‌بردن نیز از سنتهای تاریخی و کهنی بوده است که در اطراف حرم امام رضا (ع) اتفاق می‌افتاده است. مردم معتقدند که حریم این مکانِ مقدس طبق معتقدات مذهبی امن است و در آنجا نمی‌توان به کسی آسیب رساند. در گذشته، در مجموعۀ حرم امام رضا (ع) به‌طور مشخص دو بست وجود داشته که از قدیم به بست بالا‌خیابان و پایین‌خیابان (یا بست بالا و بست پایین) نام‌بردار بوده است، و نه‌تنها مردم عادی و نیازمندان، که جنایت‌کاران نیز در روزگاری با بست‌نشستن به حریم امام رضا (ع) پناه می‌بردند و هیچ‌کس نمی‌توانست به آنها آسیب برساند (در‌این‌باره، نک‍ : ه‍ د، بست و بست‌نشینی). بنا‌به گزارشها و روایتهای مردمی، در همین دهه‌های اخیر دیده شده است که شتری از کشتارگاه گریخته و با شتاب خود را به صحن عتیق رسانیده و از کشته‌شدن نجات یافته است (یاحقی، تحقیقات ... ).
6. سقاخانۀ اسماعیل طلایی در اصل سنگابی بوده که نادرشاه از هرات به مشهد آورد و چون طلاکار آن اسماعیل بوده، به این اسم شهرت یافته است؛ هم‌اکنون جای آن آب‌خوری شیرداری نصب شده است. زائران از قدیم به این سقاخانه اعتقاد خاصی داشته و مقید بوده‌اند که حتماً از آن آب بخورند، زیرا به باور آنها، آب آن متبرک و شفابخش بوده است. 
7. مهمان‌سرای حضرت، که طبق روال تاریخی، در آنجا همه‌روزه عدۀ بسیاری از محل موقوفات خاص و نذورات مردم اطعام می‌‌شوند. به اعتقاد مردم، خوردن غذای حضرت، حتى اگر یک لقمه نان خالی باشد، شفابخش است و خوردن آن برای هر زائری آرزویی دیرینه است. 
8. دارالشفای حضرت، که برابر سنت، از محل موقوفات خاص خود اداره می‌شود و به زائران خدمت‌رسانی می‌کند. زائران به استفاده از داروهای دارالشفا اعتقادی خاص دارند و آن را موجب سلامت کامل و شفای عاجل می‌دانند. 
9. کبوتران حرم، که در حریم حرم زندگی می‌کنند و در صحن عتیق امام آزادانه پر‌و‌بال می‌زنند و از دانه‌هایی که مردم به‌صورت نذری برای آنان می‌پاشند، به‌وفور استفاده می‌کنند. برای پذیرایی از کبوتران حرم نیز رقبات و موقوفاتی خاص هست که اگر نذورات مردمی تکافو نکند، از آن محل برای آنها دانه خریداری می‌شود. مردم با این کبوتران عکس می‌گیرند و آنها را متعلق به امام رضا (ع) می‌دانند؛ بنابراین نام و یا‌د این کبوتران در ترانه‌ها و باورهای مردمی فراوان آمده است و حتى به ادب رسمی فارسی هم راه یافته است؛ این بیت در اشاره به کبوتر حرم شهرت دارد: شکسته بال‌تر از من میان مرغان نیست / دلم خوش است که نامم کبوتر حرم است (نک‍ : همو، فرهنگ ... ، 348). کبوتران حرم امام رضا (ع) همه‌جا آزادانه حرکت می‌کنند، اما بر گنبد الله‌وردی خان نمی‌نشینند و در ورودی آن فضله نمی‌اندازند (همو، تحقیقات).
10. نقاره‌خانۀ حضرت از پدیده‌های منتسب به حضرت رضا (ع) است که مردم به آن اعتقاد خاصی دارند. نقاره‌خانه مأذنه‌مانندی بر بلندی سر‌درِ ورودی صحن عتیق از سمت پایان خیابان است که در آن به هنگام طلوع و غروب آفتاب (به‌جز روزهای عزاداری و ماههای رمضان و محرم و صفر)، و نیز قبل از نیمروزهای اعیاد مذهبی، گروهی با ضرب‌آهنگی خاص آهنگی را با کره‌نای و طبل اجرا می‌کنند؛ مردم معتقدند که این آهنگ سرود امام زمان (ع) و نام اعظم پروردگار است. در زیر این نقاره‌خانه، مهرۀ درشتی آویزان است که مردم بر این باورند که گوهر گران‌بهایی است و معادل خراج مملکت بوده است (همو، تحقیقات). 
11. سنگ هر‌کاره، سنگی نرم و فولادی‌رنگ و از نوعی است که از کوه‌سنگی مشهد به دست می‌آید. صنعتگران مشهدی با آن دیگهای هر‌کاره می‌سازند که آبگوشت و به‌ویژه دیزی آن بسیار خوش‌مزه است. مردم برای این سنگ اعتبار و اهمیت خاصی قائل‌اند و معتقد بوده‌اند که امام رضا (ع) یک‌ بار به کوه‌سنگی رفته و از غذای پخته‌شده در این سنگ تناول کرده‌اند؛ به همین سبب است که اکنون غذایی که در آن پخته می‌شود، لذیذ و مطبوع است (همو، تحقیقات).
12. از اشخاص منتسب به امام رضا (ع) که به همین اعتبار در نزد مردم و به‌ویژه زائران احترام بسیاری یافته، و مردم زیارت قبر آنان را بر خود لازم شمرده‌اند، اباصلت هروی و خواجه مراد است. آرامگاه اباصلت در فاصلۀ دوفرسنگی حرم امام رضا (ع) در سمت مشرق بر سر راه نیشابور واقع شده است، و چون مردم معتقدند که او غلام حضرت، و به هنگام شهادت بر بالین ایشان حاضر بوده، قبرش از احترام خاصی برخوردار است (همو، تحقیقات). قبر خواجه مراد به فاصلۀ 4 کم‍ بعد از قبر خواجه اباصلت در دامنۀ کوهی واقع شده است که زائران او را هم از یاران حضرت رضا (ع)، و زیارتش را لازم می‌شمرند؛ در‌حالی‌که نام اصلی او هرثمة بن اعین، و همان کسی است که در زمان هارون‌الرشید مدتی والی خراسان بود و در منازعۀ میان مأمون و امین، جانب مأمون را گرفت.
13. «ضامن آهو» یکی از مهم‌ترین و مشهورترین القاب حضرت رضا (ع) است که هم باورهای مهمی بر گرد آن پیدا شده است و هم صورت واقعی‌اش منشأ تاریخی بسیار کهن و معتبری دارد. مردم امام رضا (ع) را با لقب ضامن آهو می‌شناسند و بر روی پرده‌ای کنار تمثال حضرت، آهویی را که به وی پناه آورده است، ترسیم می‌کنند و در عکاسیهای اطراف حرم، با آن عکس می‌گیرند. مردم منشأ این لقب را داستانی می‌دانند که بنابر آن صیادی در بیابانی به قصد شکار به تعقیب آهویی می‌پردازد؛ آهو می‌گریزد و سرانجام به حضرت رضا (ع) که در آن حوالی بود، پناه می‌برد. حضرت شفاعت حیوان را می‌کند، اما شکارچی که حضرت را نمی‌شناخته است، نمی‌پذیرد و آهو را حق خود می‌داند. آهو به زبان می‌آید و می‌گوید: حالا که چنین است و تو حتماً می‌خواهی مرا بکشی، من دو بچۀ شیرخواره دارم، همین‌قدر به من مهلت بده که بروم و به آنها شیر بدهم و برگردم و تسلیم تو شوم. حضرت ضامن آهو می‌شود و به‌عنوان گروگان، خود را تسلیم شکارچی می‌کند. آهو می‌رود و دقایقی بعد برمی‌گردد و خود را به صیاد تسلیم می‌کند. شکارچی که این وفای به عهد حیوان را می‌بیند، منقلب می‌شود و در ضمن، حضرت را می‌شناسد و با عذرخواهی حیوان را رها می‌کند. حضرت نیز به پاداش، مبلغی به او می‌دهد و از وی نزد جد خود شفاعت می‌کند. این چیزی است که عموماً مردم به آن اعتقاد دارند، حال آنکه این باور مردمی یک حقیقت تاریخی هم دارد، به این معنی که با تفاوتهایی در ساختار حکایت، در عیون اخبار الرضا، اثر ابن‌بابویه (د 381 ق)، به جای شکارچی از ابومنصور محمد بن عبدالرزاق طوسی، گردآوردندۀ شاهنامۀ ابومنصوری، یاد شده است (نک‍ : 1/ 537- 538) و احمد مهدوی دامغانی تفصیل آن را طی مقاله‌ای آورده است (ص 475- 479). 
همچنین در نزدیکی سمنان، دشت و گردنه‌ای است که به «دشت آهوان» و «گردنۀ آهوان» موسوم است. مردم سبب نام‌گذاری آن را چنین می‌دانند که آهوهای این دشت، به هنگام سفر امام رضا (ع) به طوس، در این منطقه از دست شکارچیان به وی پناه بردند (ماهوان، 82). 
یکی‌دیگر از القاب مشهور امام رضا (ع) که موجب پدید‌آمدن اعتقادات و باورها و داستانهایی شده، لقب «غریب» یا «امام غریب» و «غریب‌الغربا» است، که به مناسبت هجرت امام رضا (ع) از مدینه به خراسان، و سرانجام شهادت آن حضرت در دیار غربتِ طوس، پدید آمده است. مسیر حرکت امام از مدینه به خراسان که پوشیده و مخفیانه صورت گرفت، تا‌کنون کاملاً روشن نشده است؛ با این حال، مردمان شهرهای مختلف، از مدینه تا طوس و به‌ویژه در شهرهای ایران و در مسیرهای مختلف معتقدند که امام رضا (ع) از شهر و ناحیۀ آنها گذشته است؛ بدین سبب معابر و اماکن و نقاط مختلفی به‌عنوان محل عبور و به‌اصطلاح «قدمگاه» امام، در میان مردمان شهرهای گوناگون شهرت یافته و اعتقاداتی دربارۀ آن پدید آمده است، که مشهورترین و شاید واقعی‌ترین این قدمگاهها در دهی به همین نام در شش‌فرسنگی نیشابور واقع است (یاحقی، تحقیقات).
14. یکی دیگر از بارزترین و شایع‌ترین زمینه‌ها برای حضور امام رضا (ع) در فرهنگ مردم، نامیدن نوزادان به رضا و مشتقات و ترکیبات آن باشد. به نظر می‌رسد که استفاده از نام رضا و ترکیبات آن مانند محمدرضا، حمیدرضا، علیرضا، احمدرضا، محمودرضا، ابراهیم‌رضا، حسن‌رضا، غلامرضا، کنیز‌رضا و جز اینها، در مشهد و شهرهای خراسان، از بسامد بالاتری برخوردار باشد. بعد از نام رضا، اسم جواد و محمدجواد هم به اعتبار اینکه نام فرزند حضرت رضا (ع) و امام نهم است، در مشهد و شهرهای خراسان بسامد بالایی دارد (یاحقی، تحقیقات). 
15. از گذشته‌های دور، یکی از طرق طرح درخواستهای مردم از امام رضا (ع) انداختن نامه در داخل ضریح بوده است. این کار هنوز هم با شدت و گستردگی بیشتری ادامه دارد. زائرانی که از اقصای عالم به زیارت امام رضا (ع) می‌آیند، حاجتهای گوناگون خود را در نامه‌هایی می‌نویسند و آن را با امام در میان می‌گذارند. در بـررسی کوتـاه تعـدادی از ایـن نامـه‌ها ــ کـه هم‌اکنـون در آستان قدس رضـوی بایـگانی می‌شـود ــ آشکار می‌گردد که به زبانهای مختلف فارسی، اردو، عربی، انگلیسی، پنجابی، ترکی آذربایجانی، و ترکی استانبولی نوشته شده‌اند و اغلب ملیت نویسندگان آنها را مشخص می‌کند. مضمون این نامه‌ها عبارت است از: راز و نیازهای مخلصانه، درخواست شفاعت از امام برای برآورده شدن حاجات، طرح دشواریهای زندگی فردی و اجتماعی، طلب عاقبت‌به‌‌خیری برای خود و بستگان و فرزندان، و سرانجام درخواست انواع شفاعتها از امام برای بخشیده‌شدن گناهان. این نامه‌ها را یا خود نویسنده به داخل ضریح می‌اندازد، یا اینکه او نامه را به دست یکی از زائران داده، از او می‌خواهد که آن را داخل ضریح بیندازد (یاحقی، تحقیقات). 

مآخذ

ابن‌بابویه، محمد، عیون اخبار الرضا، ترجمۀ محمدتقی اصفهانی، تهران، علمیۀ اسلامیه؛ اخوان، مرتضى، آداب و سنن اجتماعی فین کاشان، کاشان، 1373 ش؛ اکرامی‌فر، محمود، «امام رضا (ع) در فولکلور خراسان»، مجموعه‌مقاله‌های همایش علمی ـ پژوهشی جادۀ ولایت، مشهد، 1386 ش؛ بختیاری، علی‌اکبر، سیرجان در آیینۀ زمان، کرمان، 1378 ش؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش خلیل خطیب‌رهبر، تهران، 1383 ش؛ پایندۀ لنگرودی، محمود، آیینها و باورداشتهای گیل و دیلم، تهران، 1355 ش؛ حسینی، محسن، فرهنگ و جغرافیای علی‌آباد کتول، تهران، 1370 ش؛ حمیدی، جعفر، ماشین‌نوشته‌ها، تهران، 1369 ش؛ خلعتبری لیماکی، مصطفى، فرهنگ مردم تنکابن، تهران، 1387 ش؛ ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثلهای فارسی، تهران، 1388 ش؛ رسولی، غلامحسن، پژوهشی در فرهنگ مردم پیر‌سواران، تهران، 1378 ش؛ رضایی، جمال، بیرجندنامه، به کوشش محمود رفیعی، تهران، 1381 ش؛ سالاری، عبدالله، فرهنگ مردم کوهپایۀ ساوه، تهران، 1379 ش؛ شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1371 ش؛ شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، تهران، 1346 ش؛ شهاب کومله‌ای، حسین، فرهنگ عامۀ کومله، رشت، 1386 ش؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1371 ش؛ صفری، حسین، تاریخ و فرهنگ دلیجان، تهران، 1382 ش؛ طباطبایی‌فر، رضا، روستای قاطول در گذر زمان، تهران، 1381 ش؛ فیاض، علی‌اکبر، چشمۀ فیاض، به کوشش محمد عظیمی، مشهد، 1383 ش؛ قاجار قوانلو، زین‌العابدین، نفوس ارض اقدس یا مشهد قدیم، به کوشش مهدی سیدی، مشهد، 1382 ش؛ کاربخش راوری، ماشاءالله، راور، شهری در حاشیۀ کویر، کرمان، 1365 ش؛ کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، 1378 ش؛ کریمان، حسین، قصران ( کوهسران)، تهران، 1356 ش؛ گلچین معانی، احمد، راهنمای گنجینۀ قرآن، مشهد، 1347 ش؛ لمعه، منوچهر، فرهنگ عامیانۀ عشایر بویر‌احمدی و کهگیلویه، تهران، 1353 ش؛ ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، 1357 ش؛ ماهوان، احمد، تاریخ مشهد‌الرضا علیه‌السلام، مشهد، 1383 ش؛ محبوبی، جمشید، نگاهی به تاریخ و جغرافیای میاندوآب، تهران، 1370 ش؛ محتاط، محمدرضا، سیمای اراک، تهران، 1368 ش؛ معتمدی، حسین، عزاداری سنتی شیعیان، قم، 1379 ش؛ مهجوریان نماری، علی‌اکبر، باورها و بازیهای مردم آمل، ساری، 1374 ش؛ مهدوی دامغانی، احمد، «داستان ضامن آهو و گردآورندۀ شاهنامۀ منثور»، جشن‌نامۀ استاد مدرس رضوی، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران، 1356 ش؛ نجفی، ابوالحسن، فرهنگ فارسی عامیانه، تهران، 1378 ش؛ نظری داشلی‌برون، زلیخا و دیگران، مردم‌شناسی روستای ابیانه، تهران، 1384 ش؛ نقیب، محمد‌مسعود، خلخال و مشاهیر، تبریز، 1379 ش؛ وثوقی رهبری، علی‌اکبر، تاریخ سیرجان، کرمان، 1376 ش؛ همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، 1371 ش؛ یاحقی، محمدجعفر، تحقیقات میدانی؛ همو، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران، 1369 ش؛ همو، «مشهد، شهری با هویتی دوگانه»، زمان، تهران، 1375 ش، س 10، شم‍ 13.

محمدجعفر یاحقی