رپیتوین

رَپیتْوین، نام دومین گاه (زمان) از تقسیمات روز در گاه‌شماری زردشتیان و نیز نام ایزد موکل بر این گاه.
در آیین زردشتی، شبانه‎روز به 5 گاه تقسیم می‎شود که رپیتوین، دومین گاه و هنگام نیمروز است. صورت اوستایی این واژه،rapiθwina-، صفتی برگرفته از اسم مؤنث rapiθwā-، به معنی «ظهر» است (بندهش، 106؛ آموزگار، 94؛ بارتولمه، 1509، نیز قس: 189، واژۀ اوستایی arām.piθwā- به معنی هنگام ظهر).
در آثار به جا مانده از ایران باستان، گاه رپیتوین، زمان وقوع حوادث مهم اساطیری، ازجمله آفرینش و رستاخیز است؛ ازاین‎رو، می‎توان این گاه را از جهت کیفی، زمان آرمانی در دین مزدیسنا نامید (هینلز، 36؛ بویس، «رپیتوین ... »، 202-203). بنا بر اسطورۀ آفرینش در بندهش (ص 50)، پیش از هجوم اهریمن به جهان، زمان «همواره نیمروز بود، که رپیتوین است». در همین گاه بود که اورمزد با یاری امشاسپندان و پس از برگزاری مراسم آیینی یزشن (دعا)، همۀ آفریدگان را آفرید (همانجا). پس از آفرینش مادی، اهریمن در گاه رپیتوین از روز اورمزد، ماه فروردین، به جهان مادی هجوم آورد و شر و بدی را با آفرینش خیر درآمیخت (وزیدگیها ... ، 2: 1؛ بندهش، 52، 57). از سوی دیگر، در رستاخیز و پایان جهان نیز گاه رپیتوین نقشی محوری دارد. در زمانهای ظهور 3 منجی به نامهای اوشیدر، اوشیدرماه و سوشیانت، خورشید در گاه رپیتوین به ترتیب 10، 20 و 30 روز متوقف خواهد شد (زند ... ، 9: 1؛ روایت ... ، 48: 23-50). در وزیدگیهای زادسپرم (35: 15-31) آمده است که در پـایـان جهـان ــ یعنـی 000‘6 سـال پس از هـجوم اهریـمن ــ هنگامی کـه نشانه‎های رستاخیز آشکار می‎گردد، بار دیگر مراسم آیینی یزشن به جای آورده می‎شود؛ این‎بار، سوشیانت به همراه 6 فِرَشگـردکردار، به مدت 5 روز ــ روزهای آسمان، زامیاد، مانتـره‎سپنـد، انـارام و اَهنـوَد از مـاه اسفنـد ــ و هر روز 5 بار، «یشت فرشگردکرداری» می‎سرایند. آخرین یزشن را در گاه رپیتوین از روز اهنود برگزار می‌کنند که پس از آن، رستاخیز آفریدگان کامل خواهـد شد (نک‍ : گشتاسب، «گاه ... »، 26-27؛ بویس، همان، 202-204).
بنابر نوشته‎های زردشتی، رپیتوین سرور گرمای نیمروزی و فصل تـابستـان است و در 5 مـاه زمستـان بزرگ ــ از آبان تـا اسفندماه ــ به زیر زمین می‎رود تا با گرم‌نگاه‎داشتن آبهای زیرزمینی و ریشۀ درختان، مانع از خشک‎شدن گیاهان در سرمای زمستان شود (بندهش، 106). او هر سال، در آغاز بهار و هم‌زمان با نوروز، به روی زمین بازمی‎گردد تا با دمیدن دوبارۀ روح زندگی در طبیعت، نمادی برای رستاخیز و پیروزی نهایی خیـر بر شر باشد (نک‍ : آموزگار، 94-100)، زیرا رستاخیز و بازآفرینی جهان «به سال همانند بود که در بهاران درختان شکفته باشند، در تابستان بر دهند و در پاییز برشان پایان یابد، در زمستان خشک و چونان مرده باشند ... رستاخیز نیز چنان است، از دار و درختان خشک، برگ نو روید، شکوفه‎ها شکفته شوند» (وزیدگیها، 34: 27- 28).
ایزد رپیتوین که در اصل، موکل بر زمان مقدس و آرمانی است، بر مکان مقدس و جهت جنوب نیز سروری دارد و شاید به همین سبب باشد که ایرانیان، جنوب را «نیمروز» نیز می‎نامند. جنوب در نوشته‎های پهلوی، جایگاه تابستان و مکان وقوع حوادث اساطیری است و به همین سبب در آیینهای زردشتی نقشی نمـادیـن یافته است (نک‍ : بندهش، 50؛ روایت، 15: 2؛ وزیدگیهـا، 35: 29-31؛ نیز نک‍‍ : آموزگـار، 95).
ایزد رپیتوین در انجام وظایف خود با ایزدان دیگر نیز همکاری دارد که شناخت آنها به شناسایی این ایزد و عملکرد او کمـک می‌کند (نک‍‍ : یسنـا، هـات 6: 3؛ بندهش، همانجا؛ بـویس، «رپیتوین»، 205؛ هینلز، 56). او از همکاران اردیبهشت امشاسپند است؛ همچنین، با ایزدان آذر، فِرادَت‎فِشو که از افزونی چهارپایان کوچک پاسداری می‌کند، و زَنتوم که ایزد نگاهبان قبیله است، همکاری می‌کند (یسنا، همانجا، نیز هات 2: 4).
در میان زردشتیان، شماری از آیینها به ایزد رپیتوین تعلق دارد که به‌روشنی، نشان‎دهندۀ اهمیت این ایزد در دین مزدیسنا ست. هر سال، در آغاز ماه آبان ــ هنگام رفتن ایزد رپیتوین به زیر زمیـن ــ همچنین، در اول فروردین ــ زمان بازگشت او به روی زمین ــ آیینهایی برای این ایزد برپا می‎شود. به نظر می‎رسد که زمان برگزاری و مناسبت جشن سده نیز با رفتن ایزد رپیتوین به زیر زمین مربوط باشد (آموزگار، 97-100؛ بویس، همان، 201-202؛ هینلز، 36). 
به جز جشنهایی که امروزه زردشتیان برای این ایزد برگزار می‌کنند، شاید جشنهای دیگری هم برای نیروبخشیدن به او در زمستان وجود داشته، که نامی از آنها باقی نمانده است؛ مثلاً، براساس بندهش، جشن آتش‎افروزی در روز آذر از ماه دی (= دهم دی‌‌ماه)، در میانۀ زمستان پنج‎ماهه، هنگامی که «زمستان به بیشترین سردی به ایرانویچ رسد»، با ایزد رپیتوین ارتباط داشته است؛ در این روز، «همه‌جا آتش افروزند و نشان کنند که زمستان آمد» (ص 106).
جشن رپیتوین که در نخستین روزهای ماه فروردین برگزار می‌شود، از مهم‎ترین آیینها در ارتباط با ایزد رپیتوین است و بنابر نوشته‎های زردشتی، از آیینهای واجب به شمار می‎آید (شایست ... ، 12: 31؛ صد در ... ، 6: 1؛ نیز نک‍ : هینلز، همانجا). 
مراسم اصلی جشن رپیتوین، شامل آیین یسناخوانی به نام اردیبهشت امشاسپند است؛ زردشتیان هند نیز آن را در گاه رپیتوین، یک‌بار در روز اورمزد (= اول فروردین‌ماه)، و بار دیگر در روز اردیبهشت از مـاه فروردیـن (= سوم فـروردین‌مـاه)، در درب‎مهر (آتشکده) برگزار می‎کنند. موبدان باید در این جشن حضور داشته باشند تا بتوانند در نیمۀ نخست سال، آیینهای گاه رپیتوین را به جای آورند؛ بنابراین، حضور همۀ آنها واجب است (داراب، 1/ 316- 318؛ مدی، 348). پس از آیین یسناخوانی، مراسم آفرینگان‎خوانی در تالار درب‎مهر و با حضور همۀ موبدان و مردم برگزار می‎شود. در این مراسم دو موبد، با عنوانهای «زوت» و «راسپی»، آیین آفرینگان را به جای می‎آورند و بقیۀ موبدان و مردم دورتادور تالار قرار می‎گیرند. در طی مراسم، 3 آفرینگان به نام ایزدان اَردیبهشت، دَهمان و سروش خوانده می‎شود و در پایان، با خواندن «آفرین رپیتوین»، آیین همازور برگزار می‎شود (بویس، «رپیتوین»، 205-208).
زردشتیان هند آیین رپیتوین را همچنان به جای می‎آورند؛ اما زردشتیان ایران، از حدود 1350 ش آن را برگزار نمی‌کنند که ممکن است به سبب تغییرات گاه‌شماری و کم‎شدن شمار موبدانی باشد که می‎توانند آیین یسناخوانی را به روش سنتی و قدیمی آن به جای آورند (سروشیان، همانجا)، یا شاید به این سبب باشد که زردشتیان ایران این جشن را در روز اردیبهشت برگزار می‎کردند (سروشیان، 54). 
از آنجا که همۀ زردشتیان در 5 روز نخست سال، از ساعت 12 ظهر تا 3 ساعت پس از نیمروز، یعنی در گاه رپیتوین، در پرهیز کامل از خوردن، آشامیدن، سخن‎گفتن و کارهای دیگر، تنها به نیایش و خواندن اوستا می‎پرداختند، آن را به نام «روزۀ رپیتوین» می‎شناختند (شاهرخ، 112-113؛ مزداپور، 156). بویس در 1343 ش/ 1964 م گزارشی از برگزاری این آیین در روستای شریف‎آباد یزد تهیه کرده، که نشان می‌دهد مراسم ویسپردخوانی برای ایزد رپیتوین برگزار می‌شده است (نک‍ : «دژ ... »، 231-234). این مراسم با نام جشن «هَفْذُرو»، به جای روز اردیبهشت، در روز خرداد برگزار می‎شد، شاید به این سبب که موبدان در روزهای آغازین سال، هنوز در حال برگزاری آیینهای بازمانده از جشن فروردیگان بودند یا شاید به سبب ارزش مینوی روز ششم فـروردین (بـرای جشن «هفـذرو» و مـراسم آن، نک‍ : گشتـاسب، «بررسی ... »، 125- 128).
آیین دیگری که برای ایزد رپیتوین برگزار می‎شود، آیین بدرقۀ او در آغاز زمستان بزرگ است، یعنی هنگامی که ایزد رپیتوین برای پاسداری از حیات، باید سفر پنج‎ماهۀ خود به زیر زمین را آغاز کند. این آیین در گاه رپیتوین در روز مانتره‎سپند از ماه مهر برپا می‎شود و شامل برگزاری 3 آفرینگان به نامهای رپیتوین، دهمان و سروش است (داراب، 1/ 317، 2/ 440).
زردشتیان ایران دو تاریخ برای برگزاری جشن سده دارند که هر دو با سفر پنج‎ماهۀ رپیتوین مربوط است (بویس، «رپیتوین»، 213-215، «دو تاریخ ... »، .26 ff). یکی از این جشنها در روز اَشتاد و ماه آذر یعنی 100 روز پیش از روز اول فروردین و بازگشت دوبارۀ این ایزد بر روی زمین، و دیگری در دهمین روز بهمن یعنی 100 روز پس از رفتن ایزد رپیتوین به زیر زمین، برگزار می‎شود. جشنی که در آذرماه برپا می‎شود، در روستاهای مختلف یزد، نامهای گوناگونی دارد؛ زردشتیان روستای شریف‎آباد و مزرعۀ کلانتر آن را «هیرمبا»، زردشتیان روستای خرمشاه یزد آن را «شاخ‌شاخ‌دُربَند»، و اهالی اِله‎آباد آن را «هیبیدُگ» می‎نامند. اکنون، تنها جشن هیرمبا هر سال در روستای شریف‎آباد و در زیارتگاه پیرهریشت برگزار می‎شود و از دو جشن دیگر، تنها نامی در یاد زردشتیان خرمشاه و اِله‎آباد باقی مانده است (گشتاسب، «گاه»، 31؛ نیز نک‍ ‍‍: ه‍ د، هیرمبا).

مآخذ

آموزگار، ژاله، «ایزدانی که با سال نو به زمین بازمی‌گردند»، مجموعه مقالات نخستین همایش نوروز، تهران، 1379 ش؛ بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1369 ش؛ داراب هرمزدیار، روایات، بمبئی، 1922 م؛ روایت پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1367 ش؛ زند بهمن‌یسن، ترجمۀ محمدتقی راشدمحصل، تهران، 1370 ش؛ شاهرخ، کیخسرو، آیینۀ آیین مزد‎یسنی، تهران، 1337 ش؛ سروشیان، جمشید، فرهنگ بهدینان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1370 ش؛ شایست ناشایست، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزداپور، تهران، 1369 ش؛ صد در نثر و صد در بندهش، به کوشش دابار، بمبئی، 1909 م؛ گشتاسب، فرزانه، «بررسی چند واژۀ آیینی در آداب و رسوم دین مزدیسنی»، انسان‌شناسی، تهران، 1390 ش، شم‍ 15‍؛ همو، «گاه رپیتوین، زمان آرمانی در دین مزدیسنی»، زبان‎شناخت، تهران، 1390 ش، س 1، شم‍‍ 4؛ مزداپور، کتایون، «تداوم آداب کهن در رسمهای معاصر زرتشتیان در ایران»، فرهنگ، تهران، 1383 ش، س 17، شم‍ 1-2؛ وزیدگیهای زادسپرم، ترجمۀ محمدتقی راشدمحصل، تهران، 1385 ش؛ یسنا، ترجمۀ ابراهیم پورداود، تهران، 1340 ش؛ نیز:

Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Tehran, 2004; Boyce, M., A Persian Stronghold of Zoroastrianism, Oxford, 1977; id, «Rapithwin, Nō Rūz, and the Feast of Sade», Pratidānam, ed. J. C. Heesterman et al., Paris, 1968; id, «The Two Dates of the Feast of Sada», Farhang-e Irān Zamin, Tehran, 1976, vol. XXI, nos. 1-4; Hinnells, J., Persian Mythology, London, 1973; Modi, J. J., The Religious Ceremonies and Customs of the Parsees, Bombay, 1937.
فرزانه گشتاسب