ذکاء

ذُکاء، یحیى، پژوهشگر، نویسنده، استاد دانشگاه و از کارشناسان برجستۀ مردم‌شناسی و آثار هنری.
یحیى ذکاء در 1302 ش در تبریز به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در تبریز، قزوین و تهران گذراند. در دبیرستان فیروز‌بهرام تهران، در رشتۀ ادبی تحصیل ‌کرد و برخی از استادانش ذبیح‌الله صفا و پرویز خانلری بودند (میرعمادی، 193؛ افشار، 293-294). وی در دانشگاه، پس از چندبار تغییر رشته، سرانجام در 1333 ش، در رشتۀ باستان‌شناسی فارغ‌التحصیل شد و هم‌زمان در رشتۀ کتابداری فنی هم دیپلم گرفت (میر‌عمادی، همانجا). او در دبیرستان، تحت تأثیر پرویز خانلری قرار گرفت و بعدها به‌شدت متأثر از افکار و اندیشه‌های احمد کسروی، به‌ویژه در زمینۀ زبان آذری و نیز تغییر خط بود، به‌گونه‌ای که بعدها برخی کتابهای او را منتشر کرد (نک‍ : دنبالۀ مقاله).
 یحیى ذکاء در دوران تحصیل در دانشگاه و پیش از آنکه به استخدام رسمی دولت در‌آید، برای گذران زندگی و خرج تحصیل در مدارس اندیشه، سن‌لوئی و رازی به تدریس پرداخت. در 14 بهمن 1335، به استخدام رسمی دولت در‌آمد و بیش از یک سال در کتابخانۀ دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران در کنار محمدتقی دانش‌پژوه، ایرج افشار، محمد مشکوٰة و علینقی منزوی به کسب تجربۀ کتابداری پرداخت. سپس در همان سال، به استخدام ادارۀ تازه‌تأسیس هنرهای زیبای کشور درآمد که بعدها به وزارت فرهنگ و هنر تبدیل گردید و خدمات دولتی خود را آغاز کرد. در1336 ش ادارۀ کل موزه‌ها و فرهنگ عامه تأسیس شد که عیسى بهنام ادارۀ موزه‌ها را بر عهده داشت و صادق‌ کیا (استاد ذکاء در دانشگاه) مدیر فرهنگ عامه بود. ذکاء از جانب صادق کیا به گونه‌ای بخش فرهنگ عامۀ آن‌ را معاونت می‌کرد؛ اما به‌سبب آنکه تحصیلات او در رشتۀ باستان‌شناسی بود، در بخش موزه‌ها هم فعالیت داشت. در 1337 ش، ادارۀ موزه‌ها با خرید مجموعه آثار هنری ــ که سرمایه‌ای برای تشکیل موزۀ هنرهای تزیینی ایران شد ــ ذکاء را به تشکیل موزۀ هنرهای تزیینی مأمور کرد. او با همکاری محمدحسن سمسار، موزۀ هنرهای تزیینی ایران را ایجاد کرد و رئیس این موزه شد (سمسار، گفت‌و‌گو ... ؛ حبیبی، 49؛ میرعمادی، همانجا؛ راهنما ... ، 1-3). 
ذکاء طی این سالها، اداره‌ها و بخشهای این ادارۀ کل را بنا نهاد، کتابخانه‌هایی برای آنها تدارک دید، آرشیو عکس فراهم کرد و مطالعات مردم‌شناختی و بوم‌شناختی را سر‌وسامان داد. وی در گردآوری آثاری که معرف مردم‌شناسی بودند، شناخت داشت و برای گردآوری آنها کوشش بسیار کرد. او گروههای مردم‌شناسی را ایجاد کرد و آنها را برای جمع‌آوری مدارک و اسناد به تمام نقاط کشور گسیل داشت و به رشتۀ مردم‌شناسی و باستان‌شناسی معنا و مفهوم حقیقی خود را بخشید (میرعمادی، همانجا؛ سمسار، گفت‌و‌گو). در 1340 ش، وی معاون ادارۀ کل موزه‌ها و فرهنگ عامه شد، سپس در 1341 ش، به ریاست موزۀ مردم‌شناسی منصوب شد. ذکاء سازمان موزۀ مردم‌شناسی را که در 1314 ش تشکیل شده بود، تغییر داد، آن‌ را بازسازی کرد و صورتی نو به آن بخشید. در 1345 ش، به ریاست انتشارات علمی اداره‌های کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه و موزه‌ها و حفظ بناهای تاریخی رسید و در 1347 ش، به ریاست کتابخانۀ ملی ایران منصوب شد (میرعمادی، 193). 
ذکاء بیش از یک سالی را که در کتابخانۀ ملی بود، منشأ خدمات ارزنده‌ای شد؛ از‌جمله، توزیع و امانت 453‘10 جلد کتاب از طریق تنها کتابخانۀ سیار برای بزرگ‌سالان و کودکان حومۀ تهران که به همت ابراهیم صفا در کتابخانۀ ملی بنیان شده بود (این کتابخانه در تابستان 1347 ش، به مدت 20 روز در کرانۀ دریای خزر به توزیع کتاب و نشان‌دادن فیلم پرداخت)؛ تشکیل کلاس کارآموزی کتابداری به مدت یک ماه در کتابخانۀ ملی؛ تشکیل نمایشگاه کتابهای چاپی؛ تشکیل نمایشگاه خط؛ تشکیل جلسات کمیسیون ملی یونسکو در کتابخانۀ ملی؛ کوشش برای برقراری نظام واسپاری دو نسخه از آثار ناشران و مؤلفان؛ و چاپ جلد دوم فهرست نسخ خطی کتابخانۀ ملی ایران (حبیبی، 50-51؛ پوراحمد، 128، 138، 140، 154، 155). 
یحیى ذکاء از 1349 ش، به سمت مشاور عالی وزیر فرهنگ و هنر منصوب گشت. تخصص در باستان‌شناسی و هنر ایران و پژوهشهای او در تاریخ پوشاک ایران، هنر‌شناسی و تاریخ‌نگاری هنرهای ایرانی و تخصص در فرهنگ عامه سبب شد تا در این رشته‌ها و زمینه‌ها فعالیت مستمر داشته باشد. وی سالها عضو هیئت پنج‌نفرۀ کارشناسان وزارت فرهنگ وهنر، و سازمان اسناد ملی و کتابخانه‌های رسمی در حوزۀ ارزیابی آثار هنری و کتابهای خطی و اسناد بود. در همین سالها، از سوی دفتر فرهنگی فرح پهلوی به همکاری دعوت شد؛ او در این دفتر به همراه هیئت کارشناسی، مأمور خرید اشیاء، و تشکیل موزه‌های جدید در ایران به‌ویژه در تهران شد، و در تأسیس و بنیاد موزه‌های فرش، رضا عباسی، آبگینه و سفالینه‌ها و نگارستان، و نام‌گذاری آنها فعالیت جدی داشت و رساله‌ای نیز با همکاری محمدحسن سمسار به نام موزه‌های ایران تألیف و منتشر کرد (سادات، 38؛ میرعمادی، 194؛ افشار، 297؛ سمسار، گفت‌و‌گو). 
در کنار این فعالیتها، ذکاء به تدریس نیز می‌پرداخت. آموزش تاریخ هنر در ایران و جهان در هنرستانهای هنرهای زیبای پسران و دختران وابسته به وزارت فرهنگ و هنر؛ تدریس تاریخ هنر، تاریخ لباس و خانه‌آرایی و شیوه‌های خط فارسی در دانشکدۀ هنرهای تزیینی؛ تدریس تاریخ لباس در دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران؛ تدریس تاریخ هنر و زیبایی‌شناسی در هنرستان رقصهای ملی و محلی وابسته به سازمان فولکلور ایران؛ و تدریس هنر و زیبایی‌شناسی در دانشکدۀ صدا و سیما از فعالیتهای او ست (میرعمادی، همانجا). 
ذکاء در ارزیابی و بازپس‌گیری یکی از ارزنده‌ترین آثار هنری ایران، یعنی شاهنامۀ شاه طهماسبی نقش داشت. هنگامی که هاتن آمریکایی دارندۀ شاهنامۀ شاه طهماسبی در 1349 ش، قصد کرد آن نسخه را بفروشد و به ایران پیشنهاد فروش کرد، ذکاء یکی از دو نفری بود که از نخست‌وزیری مأموریت یافت تا به ایالات متحده سفر کند و به ارزشیابی نسخه بپردازد، اما به دلیل گرانیِ قیمت پیشنهاد‌شده به توافق نرسیدند. سرانجام در 1372 ش، 116 نقاشی باقی‌مانده از 258 مجلس از نقاشیهای این نسخه، در ازای یک تابلوی نقاشی، معروف به زن سوم ویلم دکونینگ، که در ایران قابل نمایش نبود، به ایران تحویل داده شد و در 1393 ش، فرهنگستان هنـر کتـاب شاهنامۀ شاه طهماسبی را چاپ کرد (نک‍ : ذکاء، 134 بب‍ ؛ افشار، همانجا؛ «شاهنامه ... »، بش‍‌ ). 
ذکاء در بسیاری از مجامع بین‌المللی عضویت و شرکت داشت که برخی از آنها عبارت‌اند از: عضویت در هیئت مدیرۀ انجمن فرهنگ ایران باستان از 1342 ش؛ نمایندگی وزارت فرهنگ و هنر و عضو فعال در کمیسیون پژوهشهای ارتش از 1336 تا 1350 ش که نتیجۀ آن، پژوهش و سپس طرح لباس، اسلحه، زین‌و‌برگ تاریخ ارتش در دوره‌های مختلف تاریخ ایران، و همچنین ارائۀ طرح لباس نظامی در جشنهای 500‘2ساله بود، که با آن لباسها، رژه‌ای مهم به انجام رسید و پس از آن، این لباسها در موزۀ نظامی ایران نگهداری ‌شد؛ عضو نخستین کنگرۀ بین‌المللی ایران‌شناسی؛ عضو پنجمین کنگرۀ بین‌المللی باستان‌شناسی و هنر ایران؛ عضو سمپوزیوم هنر دوران تیموری در سمرقند؛ عضو دومین کنگرۀ بین‌المللی ایران‌شناسی در شیراز؛ عضو ششمین کنگرۀ بین‌المللی باستان‌شناسی در آکسفرد؛ عضو فرهنگستان زبان ایران؛ و عضویت در دومین کنگرۀ پژوهشهای میترایی در تهران (میرعمادی، همانجا؛ سادات، 38- 39). 
ذکاء برای شرکت در بسیاری از کنگره‌ها و همایشها به کشورهای دیگر سفر کرد. در 1356 ش، وی به تقاضای خود از خدمات دولتی بازنشسته شد. از آن پس همۀ کوشش خود را صرف نوشتن کتاب، مقاله، رساله، تحقیق و انتشار کتاب کرد. او از بدو تأسیس مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، مدتی مدیر بخش هنر و معماری، و عضو هیئت علمی، و سپس مشاور عالی آن مرکز بود و مقاله‌های بسیاری مانند «آذری، زبان»؛ «آبرنگ»؛ «آستانۀ حضرت عبدالعظیم» و جز اینها را تألیف کرد (سمسار، گفت‌و‌گو؛ بزاز، 116؛ میرعمادی، همانجا؛ اتحاد، 4/ 185-186). 
ذکاء به‌سبب سهمی که در شناساندن تمدن ایران داشت، به دریافت نشانها و مدالهایی نائل آمد، از‌جمله نشان سپاس و نشان همکاری با ارتش (حبیبی، 52). وی در یافتن موضوعات جدید نوجویی داشت. گستردگی کارهای مطالعاتی او دانشهای باستان‌شناسی، هنر، مردم‌شناسی، زبان‌شناسی، تاریخ و جغرافیا، سکه‌شناسی، گویشهای محلی و دیگر زوایای فرهنگ و تمدن ایرانی را دربرمی‌گرفت. به ایران عشق می‌ورزید و این عشق هنگامی که پای آذربایجان و تبریز به میان می‌آمد، به اوج می‌رسید. هیچ گوشه‌ای از آداب و رسوم رایج در ایران از دید او دور نمی‌ماند و با افتخار می‌گفت: بسیاری از مظاهر تمدن جهان که ملتها به آن افتخار می‌کنند، از سده‌ها، بلکه از هزاره‌های پیش، جزو آداب و رسوم ایرانیان بوده است، همچون دست دادن به نشانۀ دوستی و یگانگی، کلاه از سر برداشتن به نشانۀ احترام، جشن تولد گرفتن، آراستن خانه و گل‌آرایی، غذا خوردن با قاشق و چنگال و جز اینها. وی برای همۀ آنها اسناد و شواهد و مدارک تاریخی و باستان‌شناسی ارائه می‌کرد (سمسار، «یاد ... »، 204). ذکاء علاوه بر پژوهش دربارۀ مراسمی چنین ظریف، دربارۀ زمین‌لرزه‌های تبریز نیز کتابی نوشت. 
ذکاء با یار دیرین و همکارش محمدحسن سمسار کارهای پژوهشی مشترکی داشتند و نمونه‌هایی از این کارها در مجلۀ هنر و مردم‌، منتشر شده است. همچنین کتاب آثار هنری ایران، و دو جلد کتاب تهران در تصویر از‌جمله آثار او ست (همو، گفت‌و‌گو). ذکاء از نویسندگان ثابت مجلۀ هنر و مردم بود و همچنین از اعضای هیئت مشاوران و نویسندگان فصلنامۀ هنری طاووس به شمار می‌رفت (نک‍ : امامی، 43- 48).

آثـار

زندگی ادبی ذکاء حدود سال 1326 ش، با گروهی از نویسندگان و پژوهندگان جوان که گرد سعید نفیسی حلقه زده بودند و راههای اصلاح و تغییر خط فارسی را دنبال می‌کردند (افشار، 297)، شروع شد. او حدود 40 کتاب و 140 مقاله در زمینه‌های تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران نوشته است. مقاله‌های او در 4 مجلد با نام سرو آزاد به چاپ رسیده است. وی که در دوران تحصیل در مدرسۀ فیروزبهرام، تحت تأثیر شخصیت ادبی احمد کسروی قرار گرفت (همو، 294؛ حبیبی، همانجا؛ میرعمادی، 194- 195)، شروع به جمع‌آوری آثار او کرد و در نشر بعضی از کارهای چاپی در نشریه‌هایی که ماهانه از سوی کسرویان چاپ می‌شد، همکاری داشت و بعدها مجموعه‌مقالاتی از کسروی را با عنوان کاروند کسروی در 1352 ش منتشر کرد. وی کافنامه اثر کسروی را نیز گردآوری و چاپ کرد و به تألیف فرهنگ کسروی که در آن واژه‌های برساختۀ کسروی گرد آمده بود، پرداخت (افشار، حبیبی، همانجاها؛ آغداشلو، 200-201). 
ذکاء به زبان فارسی عشق می‌ورزید و به زادگاهش تبریز و زبان آذری که ریشه در زبان مادها دارد، علاقه‌ای خاص داشت و پس از کسروی، از افرادی بود که به تحقیق دربارۀ زبان مردم آذربایجان پرداخت، و حاصل آن چاپ کتاب گویش کرینگان و گویش گلین‌قیه یا تاتی، و جستارهایی دربارۀ زبان مردم آذربایگان بود (ریاحی، 1-5). ذکاء دربارۀ زبان مردم تبریز کتاب دیگری نوشت، اما پیش از مرگش به چاپ نرسید. این کتاب قرار است از سوی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی منتشر شود. به اعتقاد سمسار، این اثر می‌تواند بزرگ‌ترین اثر فرهنگی ذکاء باشد. او در این کتاب آورده است که زبان مردم تبریز در گذشته ترکی نبوده، اما تحت تأثیر زبان ترکی قرارگرفته و به‌تدریج زبان ترکی بر زبان مردم تبریز غالب شده است (گفت‌و‌گو). 
اثر ارزندۀ وی با نام تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران (1376 ش) به عنوان کتاب سال 1378 ش انتخاب شد. کولی و زندگی او، لباس زنان ایران از سدۀ سیزدهم هجری تا امروز، تاریخ لباس، نوروز و بنیاد نجومی آن در همبستگی با تخت‌جمشید، و نیز «تاریخ رقص در ایران»، «بعضی آداب و مراسم برخورد و معاشرت در ایران باستان»، «شاطری و شاطردوانی در ایران»، «اهمیت نقش انگشتان دست در شمارش و نوعی عمل ضرب با انگشت در تبریز»، «آیین نقاره‌کوبی در ایران» و «اشعار و اشیاء» (با همکاری محمدحسن سمسار)، از کتابها و مقاله‌هایی است که ذکاء دربارۀ مردم‌شناسی و فرهنگ عامه نوشته است (میرعمادی، همانجا؛ افشار، 299-300). او هر اثر شاخص هنری می‌دید، برای آن برگه‌ای تهیه می‌کرد و مطلب می‌نوشت، به‌طوری‌که مجموعه‌ای عظیم از برگه‌های نوشته‌شده که به‌صورت منظم در موضوعهای گوناگون هنر، تاریخ، مردم‌شناسی و جز آن طبقه‌بندی شده، از وی به یادگار مانده است (امامی، همانجا).
ذکاء در 28 دی 1379 ش/ 18 ژانویۀ 2001 م پس از ماهها بیماری، در بیمارستان پارس تهران درگذشت و در قطعۀ هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد (حبیبی، 52). پس از درگذشت وی، مراسم بزرگداشتی در اردیبهشت 1380، در خانه‌ای قدیمی و بازسازی‌شده در محلۀ «لاله‌لر» در تبریز برگزار شد، و همان خانه «دفتر پژوهشهای فرهنگی و‌ تاریخی یحیى ذکاء» نامیده شد. کتابخانۀ او با بیش از 000‘4 جلد کتاب به زبان فارسی، و حدود 000‘1 جلد کتاب به زبانهای دیگر، شمار زیادی (200‘1 شماره) دوره‌های مختلف مجلات علمی و فرهنگی در رشته‌های تاریخ و ادب و زبان‌شناسی، و حدود 200 پایان‌نامه در رشته‌های هنری (عکاسی، نقاشی و طراحی لباس) و مردم‌شناسی ــ که ذکاء استاد راهنمای بیشتر آنها بود ــ و همچنین همۀ دست‌نوشته‌ها و برگه‌های او در این خانه جای گرفت (بزاز، 116- 118).

مآخذ

آغداشلو، آیدین، «استاد فاضل یگانه یحیى ذکاء»، طاووس، تهران، 1379 ش، س 2، شم‍ 5-6؛ اتحاد، هوشنگ، پژوهشگران معاصر ایران، تهران، 1381 ش؛ افشار، ایرج، «یاد یحیى ذکاء»، بخارا، تهران، 1380 ش، س3، شم‍ 17‍؛ امامی، کریم، «ای عکسِ من، تو بمان یادگارِ من»، بخارا، تهران، 1380 ش، س 3، شم‍ 18؛ بزاز دستفروش، مهدی، «یادآر ... چهارمین سال خاموشی یحیى ذکاء»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، تهران، 1383 ش، شم‍ 86-87؛ پوراحمد جکتاجی، اسماعیل، تاریخچۀ کتابخانۀ ملی، تهران، 1357 ش؛ حبیبی آزاد، ناهید، رؤسا و نام‌آوران کتابخانۀ ملی ایران، تهران، 1383 ش؛ ذکاء، یحیى، «ماجرای خرید شاهنامۀ شاهی»، کلک، تهران، 1374 ش، شم‍ 68-70؛ راهنمای موزۀ هنرهای تزیینی ایران، تهران، 1338 ش؛ ریاحی، محمدامین، مقدمه بر جستارهایی دربارۀ زبان مردم آذربایگانِ یحیى ذکاء، به کوشش همو، تهران، 1379 ش؛ سادات صوتی، مرتضى، کتابخانۀ ملی ایران، تهران، 1352 ش؛ سمسار، محمدحسن (عضو شورای عالی علمی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی و مشاور عالی بخش هنر و معماری)، گفت‌و‌گو با مؤلف؛ همو، «یاد دوست»، طاووس (نک‍ : هم‍ ، آغداشلو)؛ «شاهنامۀ شاه طهماسبی رو‌نمایی می‌شود»، پایگاه خبری هنر (مل‍‌ )؛ میرعمادی، منیژه، «استاد یحیى ذکاء»، طاووس (نک‍‌ : هم‍ ، آغداشلو)؛ نیز:

Honarnews, http:/ / honarnews.com/ vdcdf505. yt0zn6a22y. html (acc. Nov. 8, 2015).
شیوا جعفری