ذخایر انقلاب

ذَخایِرِ اِنْقِلاب، فصلنامۀ سازمان امور عشایر ایران. ذخایر انقلاب نشریه‌ای علمی ـ فرهنگی است که از سوی سازمان امور عشایر ایران منتشر می‌شود. نخستین شمارۀ آن در زمستان 1366 ش با شمارگان 000‘4 نسخه انتشار یافت. در سرمقالۀ این شماره، سبب نام‌گذاری نشریه به ذخایر انقلاب و خط مشی آن بیان شده است (ص 3- 8).
مدیران مسئول نشریه از شماره‌های نخست اینها بودند: شماره‌های 1- 19، علی قنبری؛ 20- 28، جهانشاه صدیق؛ 29-46، علی اکبری؛ و از 47 بب‍ ، جهانشاه صدیق؛ که همۀ آنها از رؤسای سازمان امور عشایر بوده‌اند. مدیران داخلی نشریه نیز اینها بودند: از شماره‌های 1-7، کیانوش کیانی هفت‌لنگ؛ 8 -10، حسن عباسی معروفان؛ 11- 19، داراب رئیسی بختیاری. از شمارۀ 20، عنوان مدیر داخلی به سردبیری تغییر یافت که از شماره‌های 20- 28، ابراهیم موسوی‌نژاد، و از 29-56، کیانوش کیانی هفت‌لنگ سردبیر این نشریه بودند. از شمارۀ 31 بب‍ ، افزون بر سردبیری، عنوان مدیر داخلی دوباره افزوده شد و این سمت به یونس اصغری محول گردید. سردبیر آخرین شمارۀ چاپ‌شده از این نشریه (تابستان، 1391 ش، شم‍‌‍ 57) محمد‌رضا میر‌امینی، مدیر داخلی علی اسفندیاری، و مدیر مسئول جهانشاه صدیق بودند. نویسندگان اصلی مجله نیز کیانوش کیانی هفت‌لنگ، علی اکبری، علیرضا شاه‌حسینی، داراب رئیسی بختیاری، ایرج افشار سیستانی، ذبیح‌الله کریمی، علی قنبری، جهانشاه صدیق، جواد صفی‌نژاد، اصغر کریمی و ژان‌پیر دیگار بودند.
محور اصلی مطالب نشریه دربارۀ این موضوعات است: مبارزات عشایر در گذر تاریخ، شناخت ایلات و طوایف عشایر، تحقیقات عشایری، فرهنگ و هنر و ادبیات عشایر، جبهه و جهاد، پیامها، عکسها و سندها، اخبار و رویدادها، معرفی و نقد کتاب، و دیدگاههای خوانندگان؛ بیشترین مطالبْ نخست به ایل بختیاری، لر و قشقایی، و پس از آن به شناخت کردها، بلوچها، شاهسونها و ترکمنها اختصاص یافته است.
این نشریه سهمی مهم در جهت شناخت بیشتر و بهتر اقوام ایرانی و جوامع عشایری داشته است. نویسندگان در مقالات می‌کوشند افزون بر بررسی موضوعاتی چون ساخت اجتماعی ـ اقتصادی ایل، تیپ و ساختارهای ایلی، منابع معیشت، ساخت اکولوژيکی، و مسائل مربوط به کوچ، به بررسی مسائلی از دیدگاه مردم‌شناسی، همچون مسائل مربوط به خوراک و پوشاک، صنایع دستی روستایی و عشایری، مثلها و متلها، و برخی آداب و آیینها نیز بپردازند.
از جملۀ مسائلی که در این نشریه مورد بررسی قرار گرفته، خوراک عشایر است، که افزون بر مطالبی دربارۀ خوراک و نحوۀ تهیۀ آن در میان عشایر، به برخی از عادات غذایی آنان نیز پرداخته شده است؛ برای نمونه، در مقاله‌ای، افزون بر معرفی خوراک کوچ‌نشینان بختیاری، برخی از عادات غذایی آنها نیز نام برده شده است. نویسنده خوراک بختیاریها را شامل دو قسمت نان و خورش می‌داند و در بخشی از مقاله به 5 نوع نان که اصولاً بختیاریها آنها را تهیه می‌کنند، می‌پردازد؛ او افزون بر اشاره به اسامی نانها ــ تیری، برکوه، بلوط، ورچاله و گرده ــ طرز تهیۀ  آنها را نیز شرح می‌دهد (امیر‌احمدیان، «بررسی ... »، س 2، ص 121- 128). نویسنده در بخش دیگری نیز به توصیف خورشها می‌پردازد؛ وی در ادامه، انواع خورشها، کبابها و برخی از دیگر غذاهای بختیاریها را شرح می‌دهد (نک‍ : همان، س 3، ص 189-194).
موضوع دیگری که مورد بررسی قرار گرفته، پوشاک عشایر است. پوشاک گروههای مختلف عشایری، تحت تأثیر عوامل گوناگون، دارای ویژگیهای برجسته‌ای است که در همان نگاه نخست، قومیت، حوزۀ زندگی، زبان و سایر مشخصات  پوشندگان آنها را در ذهن تداعی می‌کند. کامل‌بودن، راحتی و زیبایی، استفاده از رودوزیهای سنتی، تجانس و قرابت‌داشتن با فرهنگ جامعۀ محل مورد نظر، و متناسب‌بودن با شرایط اقلیمی و جغرافیایی، از ویژگیهای پوشاک سنتی عشایر است؛ از‌این‌رو، می‌توان اساس مطالعه در مردم‌شناسی پوشاک را در قالب مبانی اعتقادی و باورهای دینی و فراگیر، عوامل زیست‌محیطی و اقلیم، شرایط و روابط اجتماعی، نحوۀ معیشت، و تأثیر هم‌جواری با اقوام مجاور و نزدیک دسته‌بندی نمود. پوشاک سنتی عشایر را ترکیبی از سرپوش، تن‌پوش و پاپوش دانسته‌اند و استفاده از سکه، سوزن‌دوزی، و ملیله‌دوزی در تهیۀ سرپوش، گشاد و آزاد بودن تن‌پوش، و وجود رنگهای شاد از خصوصیات پوشاک عشایر بر‌شمرده شده است. در این میان، به برخی از موارد نیز، مثل شکل استفـاده از پـوشش ــ کـه نشانگر تجـرد و یـا تأهل فـرد است ــ اشاره شده است؛ برای مثال، قشقاییها از گره شُل و پایی مخصوص دختران، و گره محکم مخصوص زنان متأهل استفاده می‌کنند، یا در میان زنان ترکمن، استفاده از کلاه و پوشاندن دهان با روسری، نشان تأهل است (کهربایی، 101-114). مطالب مفیدی نیز دربارۀ پاپوشهای عشایری، از‌جمله تاریخچۀ گیوه (ه‍‍ م)، انواع و موارد استفادۀ آن در این نشریه به چاپ رسیده است (حسن‌بیگی، «پاپوشها ... »، 145-152).
معیشت ایلات و عشایر نیز از دیگر مسائل مورد پژوهش نویسندگان این نشریه است. منابع اصلی معیشت عشایر، رمه‌داری، زراعت، صنایع دستی، باغداری و زنبورداری ذکر شده است (شفیق، 58). از مباحث جالب توجه در این زمینه، سیر نام دامها در زبان کردی و واژگان دامداری در میان عشایر ترکمن است. در این مقالات، نامهای رایج برای گوسفند، رنگ گوسفند، پشم‌چینی، بز، رنگ بز، گاو، خر، قاطر، مادیان و رنگ مادیان، همراه با شرح آن نامها ذکر شده است. همچنین، در مقاله‌ای جداگانه به ذکر نامهای گوسفند، بز، اسامی تولیدات لبنی و نامهای مربوط به چوپانی در میان عشایر ترکمن پرداخته شده است (صفی‌زاده، 81- 88؛ نیّر، 153-155). 
از دیگر مقالات سودمند در این خصوص، می‌توان به مقالۀ «شمارش و نام‌گذاری دام در ایل سنگسری» اشاره کرد. در این مقاله، مسائل بااهمیتی از‌قبیل آیین شمارش دام، واحدهای شمارش و نام‌گذاری گوسفند و دیگر دامها بر‌اساس جنس، سن، رنگ اصلی و رنگهای فرعی، و علائم و نشانه‌های آنها آمده است (ص 89-105). در مقالات دیگری نیز به بررسی واژه‌ها و اصطلاحات محلی معادل چوپان و سرچوپان، انواع چوپانی، تقسیم‌بندی چوپانان در ایل سنگسری، انواع قراردادهای چوپانی، وظایف، حقوق، نحوۀ پرداخت حقوق، هزینۀ چوپانی یک گله، و لباس و وسایل چوپانی اشاره شده است (عشقی، 109-115؛ دادفر، 134-135؛ سام‌آرام، 97-125). 
از دیگر موضوعات، ترانه‌های کار رایج در میان عشایر الیکایی گرمسار، و ترانه‌های مشک‌زنی در میان عشایر دامنه‌های جنوبی البرز است. در این تحقیقات، ترانه‌های مشک‌زنی، طرز تهیۀ تلم، ترانه‌های تهیۀ سج (قره‌قروت)، ترانه‌های چوپانی و ترانه‌های قالی‌بافی مورد بررسی قرار گرفته است (شاه‌حسینی، «ابزار ... »، 133-147، «فرهنگ ... »، 91-100).
صنایع دستی موضوعی پر‌اهمیت در زندگی عشایر است. در چند نوشته، به توصیف ویژگیهای صنایع دستی روستایی و عشایری، صنایع دستی در ایل بختیاری، بافندگی، بافت منسوجات، روشهای بافت قالی، گلیم، خورجین، حور، تی‌ور و سبدبافی پرداخته شده است (امیراحمدیان، «صنایع ... »، 99- 119). هنر فرش‌بافی ترکمنها نیز مورد توجه قرار گرفته است که شامل خصوصیات فرشهای ترکمنی، وضعیت فرش ترکمن و تنوع تولید آن می‌شود (حسن‌بیگی، «هنر ... »، 193-199). همچنین، در برخی از مقالات به مسائلی در زمینۀ نمد، تاریخچۀ نمدمالی، وضعیت کنونی، و ابزارهای کار و شیوۀ تولید آن، گبه و مختصات گبه، گلیمینه، قالی، دستگاه قالی‌بافی، گره در قالی‌بافی، و ابزارهای کار قالی‌بافی، قالی بولوردی و نقش و رنگ قالیهای بولوردی، و ورنی و خصوصیات آن پرداخته شده است (همو، «ورنی ... »، 119-127، «نمد ... »، 109-116، «گبه ... »، 121-126، «قالی ... »، 91-101؛ فرهادی، 123-144؛ «قالی ... »، 157-169).
موضوع برخی از مقاله‌ها مسکن عشایر است که در آنها به مسائلی مانند ساخت چادر، محل نصب، و نحوۀ اتصال آن به زمین، محل نگهداری آب، مواد لبنی، گوشت و طیور، اجاق و انواع آن، برپایی چادر، و ساختمانها، خصوصیات و مصالح آنها اشاره شده است (امیراحمدیان، «مسکن ... »، شم‍ 1، ص 65- 79، شم‍ 2، ص 81-95).
بررسی آداب و رسوم عشایر، ازجمله مراسم تولد و نام‌گذاری نوزاد، مراسم خواستگاری، چگونگی همسر‌گزینی، تهیۀ جهیزیه، و ازدواج و جشن عروسی از دیگر موضوعات مندرج در مقاله‌های این نشریه است (شادفر، 131- 139؛ رحمانی‌نژاد، 135-142). در این میان، به مطالب جالب‌توجهی از‌قبیل دلایل ازدواج عشایر، عوامل تأثیر‌گذار در انتخاب همسر، شیربها و مراحل ازدواج نیز اشاره شده است (نوذرپور، شم‍ 3، ص 151- 158، شم‍ 4، ص 139-154). از دیگر آداب عشایر که به آنها پرداخته شده، کتاب‌خوانی در مجالس و شب‌نشینیها، شاهنامه‌خوانی و نیز آیینهای باران‌خواهی است (روستایی، 133-153؛ شاه‌حسینی، «آیینها ... »، 182- 198).
در برخی از مقالات به باورهایی که بیشتر جنبۀ فولکلور دارد، نیز پرداخته شده است؛ از جملۀ آنها می‌توان اعتقاد عجیب عشایر شاهسون به کوه سهند، یا اعتقاد عشایر بلوچستان به چشمه‌های آب برای تشخیص گناهکار و بی‌گناه، و یا اعتقاد عشایر و  روستاییان بلوچستان به تقدس خروس و نخوردن آن را نام برد (شادفر، 139؛ افشار، 112). از دیگر باورهای عشایر، اعتقاد بختیاریها به بخت است؛ این باور چنان وسیع است که بازتاب آن را می‌توان در فرهنگ، هنر و ادبیات آنها به روشنی دید؛ در بیشتر اشعار، داستانها، قصه‌ها، مثلها، ترانه‌ها و تصنیفهای آنها، موارد بسیاری از کاربرد بخت وجود دارد (غریب‌وند، 115-124). 
از دیگر مسائل، می‌توان به نقش میش و شتر در ادبیات مردمی عشایر اشاره کرد؛ این باور را نیز می‌توان در اشعار، مثلها، ترانه‌ها و داستانهای آنها مشاهده کرد؛ برای مثال، میش در آیینها و  باورهای سده‌سوزی و باران‌خواهی، اشعار مشک‌زنی و نیز در پیش‌بینی چگونگی هـوا و سال نقشی اساسی دارد (حسن‌بیگـی، «پاپوشها»، 159-185؛ گلی‌زواره، 67-80؛ میزبان، 83-94).
بررسی و نقل نمونه‌هایی از ادبیات شفاهی عشایر، موضوع برخی دیگر از مقاله‌های نشریه است (بـرای نمونـه، نک‍‍‍ : کریمی، شم‍  2‍، ص 153-155، شم‍ 3، ص 159-161، شم‍ 4، ص 137- 138).

مآخذ

افشار سیستانی، ایرج، «نگرشی بر فرهنگ عشایر بلوچستان»، ذخایر انقلاب، تهران، 1366 ش، شم‍‍‍‍ 1؛ امیراحمدیان، بهرام، «بررسی خوراک در ایل بختیاری»، همان، 1378 ش، س 2، شم‍ 4، 1379 ش، س 3، شم‍‍‍‍ 1-2؛ همو، «صنایع دستی در ایل بختیاری»، همان، 1369 ش، شم‍‍‌ 10؛ همو، «مسکن در ایل بختیاری»، همان، 1378 ش، شم‍ 1-2؛ حسن‌بیگی، م.، «پاپوشهای عشایری»، همان، 1368 ش، شم‍‍ 7؛ همو، «قالی بولوردی فارس، تصویر اصالتها»، همان، 1367 ش، شم‍‍‍ 2؛ همو، «گبه، کهن‌سالی که جوان مانده است»، همان، 1368 ش، شم‍‍‍ 6؛ همو، «نمد، محصولی هماهنگ با نیازها و امکانات عشایر»، همان، 1367 ش، شم‍‍‍ 4؛ همو، «ورنی، حیثیت هنر عشایری»، همان، شم‍‍‍ 3؛ همو، «هنر فرش‌بافی ترکمنها»، همان، شم‍‍‍ 5؛ دادفر، حبیب، «نقش چوپان در نظام دامداری جامعۀ عشایر استان آذربایجان غربی»، همان، 1383 ش، شم‍‍‍ 3-4؛ ذخایر انقلاب، تهران، 1366 ش، شم‍‍‍ 1؛ رحمانی‌نژاد، زیور، «تهیۀ جهیزیه و تحول آن در ایل قشقایی»، همان، 1378 ش، شم‍‍ 4؛ روستایی، محسن، «شاهنامۀ فردوسی در باور ایلات و عشایر لرستان»، همان، شم‍‍‍‍‍ ‍2؛ سام‌‌آرام، عزت‌الله، «زنان عشایر، فعال در کوچندگی و غیر‌فعال در اسکان»، همان، 1384 ش، شم‍‍‍ 1-2؛ شادفر، حمیدرضا، «آداب و رسوم عشایر سهند»، همان، 1370 ش، شم‍ 16؛ شاه‌‌حسینی، علیرضا، «آیینها و مراسم باران‌خواهی و باران‌بندی در بین عشایر و روستاییان استان سمنان»، همان، 1379 ش، شم‍‍ 2-3؛ همو، «ابزار و ترانه‌های کار در عشایر الیکایی گرمسار»، همان، 1378 ش، شم‍‍‍ 1؛ همو، «فرهنگ، هنر و ادب عشایر: ترانه‌های مشک‌زنی در عشایر دامنه‌های جنوبی البرز»، همان، 1380 ش، شم‍‍ 3-4؛ شفیق، مسعود، «نظری به عشایر چادر‌نشین و بادیه‌نشین جازموریان و جوامع عشایری قلمرو غربی هامون جازموریان»، همان، 1366 ش، شم‍ 1؛ «شمارش و نام‌گذاری دام در ایل سنگسری»، همان، 1377 ش، شم‍‍‍ 20؛ صفی‌زاده، فاروق، «سیر نام دامها در کردی»، همان، 1370 ش، شم‍‍‍‍‍ 17؛ عشقی، ابوالفضل، «نقش چوپان در زندگی کوچ‌نشینان شمال خراسان»، همان، 1368 ش، شم‍‍‍ 8- 9؛ غریب‌وند بختیاری، حبیب‌الله، «بخت از دیدگاه عشایر بختیاری»، همان، 1380 ش، شم‍‍‍ 3-4؛ فرهادی، مرتضى، «نقش میش در ادبیات عامیانه و آیینها و باورهای عشایر و ایلات سیرجان و چند شهر پیرامون آن»، همان، 1368 ش، شم‍‍‍‍ 7؛ «قالی و قالیچه»، همان، شم‍‍ ‍8- 9؛ کریمی، ذبیح‌الله، «مثلها و متلهای بختیاری»، همان، 1367 ش، شم‍ 2-4‍‍‍‍؛ کهربایی، الٰهه، «بررسی پوشاک زنان عشایر از دیدگاه مردم‌شناسی»، همان، 1380 ش، س 4، شم‍ 3-4؛ گلی‌زواره، غلامرضا، «شتر، یار دیرین کوچ‌نشینان کویر»، همان، 1369 ش، شم‍‍‍ 13‍؛ میزبان، مهدی، «جایگاه شتر در زندگی و فرهنگ عشایر شاهسون»، همان، 1381 ش، شم‍‍‍‍‍‍ 2؛ نوذرپور، علی‌رحم، «چگونگی همسرگزینی در جامعۀ عشایری ایران»، همان، 1367 ش، شم‍ 3-4؛ نیّر، حسن، «واژگان دامداری در عشایر ترکمن»، همان، 1378 ش، شم‍‍‍‍ 1.

فرشته مجیدی