دیوارنوشته ها

دیوارْنِوِشْته‌ها، گونۀ خاصی از ادبیات شفاهی، شامل اشعار یا عباراتی که بر روی دیوارهای ساختمانهای عام‌المنفعه، زندانها، آرامگاهها و نیز دیوارهای شهر نوشته می‌شوند. دیوارنوشته‌ها به‌صورت شعر یا جملات کوتاه پندآموز و گاهی به شکل شعار یا کلمات قصارگونه با مفاهیم متفاوت نوشته می‌شوند؛ این نوشته‌ها گاهی سبب رواج اشعاری در طی دوران مختلف، یا گاه سبب انتشار پیامی به مردم در قالب شعار، و یا راهی برای بیان عواطف و احساسات نویسندگان‌اند (هاشمی، 19). به‌هرحال، دیوارنوشته‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: 
1. نوشته‌هایی که روی ساختمانهای عمومی و عام‌المنفعه، به هنگام ساخت آنها، می‌نویسند. این نوشته‌ها معمولاً به تاریخ ساخت بنا یا نام مؤسس آن اشاره دارند، و یا واقف بنا در آنها طلب عفو و آمرزش کرده است. زبان بخش قابل توجهی از این نوشته‌ها، ساده و نزدیک به زبان گفتاری است؛ مثلاً روی سردر حمام ایزدخواست که بنای آن در تاریخ 1110 ق به پایان رسیده است، این نوشته به چشم می‌خورد: «آمرزیده باد که هرکس وارد شود و روح آقا مختار با فاتحه یاد کند»؛ یا روی دروازۀ قلعۀ حرزویل رودبار (سدۀ 11 ق) که برای بست‌نشینی بوده، 7 بیت شعر بر کتیبه‌ای حک، و در آن از افراد بانی این کار تشکر، و اضافه شده است: «دو صد لعنت حضرت دادگر / دگر لعنت خلق برنا و پیر / / به آن حاکم و کدخدا و ملک / تمام رعیت صغیر و کبیر / / که چون مجرم اینجا شود ملتجی / به آزار و جبراً دهندش گیر» (جعفری، 958- 959). 
از دیگر اماکن، آب‌انبارها هستند که در آنها نوشته‌هایی برای معرفی واقف، دعای خیر برای وی، و تاریخ ساخت آن وجود دارد. در آب‌انباری در قزوین که ساخت آن به سال 1235 ق برمی‌گردد، این نوشته به چشم می‌خورد: «مزد هر جرعۀ آب این باشد / از محبان خمسةالنجباء / / لعن بی‌حد به قاتلان بکند / که شود رستگار روز جزا» (همو، 959). 
2. نوشته‌ها یا شعرهایی که رهگذران و بازدیدکنندگان به‌عنوان یادگاری بر روی دیوارهای زیارتگاهها و مکانهای مذهبی، خانقاهها، مدارس و مساجد می‌نویسند؛ از جملۀ قدیم‌ترین این نوع دیوارنوشته‌ها، یادداشت بایسنقر بر دیوار مسجدجامع خواف است (سجادی). نوشتن یادگاری بر دیوار مزارات عارفان نیز مرسوم بوده است که از آن میان، می‌توان به دیوارنوشته‌های مزارهای ابوسعید ابوالخیر (شفیعی، 60)، شاه نعمت‌الله ولی (خالقی) و شیخ احمد جام (گلچین، 283) اشاره کرد. یکی از کهن‌ترین این‌گونه یادگاریها نوشتۀ محمد همایون (سل‍ 937- 963 ق)، پادشاه هندوستان، بر مزار شیخ احمد جام است؛ وی که در زمان شاه طهماسب صفوی (سل‍ 930-984 ق) به ایران پناهنده شده بود، به هنگام اقامت در تربت جام و زیارت آرامگاه شیخ احمد جام، این رباعی را بر مزار او نوشته است: ای همت تو نداپذیر همه‌کس/ ظاهر به جناب تو ضمیر همه‌کس / / درگاه در تو قبله‌گاه همه‌خلق/ لطفت به کرشمه دستگیر همه‌کس» (نک‍ : همانجا، حاشیۀ 1). 
همچنین، بر دیوارهای مدرسۀ «مادر شاه» در اصفهان، یادگاریهای بسیاری وجود دارد که آنها را فردی به نام محمدباقر به دستور ظل‌السلطان (1266-1336 ق)، حاکم وقت، در کتابی هفتادصفحه‌ای گردآوری کرده است. بخش زیادی از این نوشته‌ها به زبان گفتاری است، مانند اینها: این نوشتم تا بماند یادگار / من نمانم خط بماند یادگار؛ از بس که در زمانه یکی اهل درد نیست / اظهار درد خویش به دیوار می‌کنم؛ و یا: نوشتم بر در و دیوار خانه / بماند از من مسکین نشانه / / اگر گویی که مسکین در کجا رفت / بگو بگریخت از دست زمانه (ص 980، 983، 987). یکی از کارکردهای این‌گونه دیوارنوشته‌ها انتشار گستردۀ برخی از اشعار در میان مردم بوده است (شفیعی، همانجا). 
از اماکن دیگری که بر دیوار آنها نوشته‌هایی به جای مانده و از لحاظ ادبیات و تاریخ شفاهی حائز اهمیت است، می‌توان به زندانها اشاره کرد. این نوشته‌ها و اشعار زندانیان شاید فریاد دردهایشان، یا اعتراض به شرایط، و یا امیدهای واهی آخر عمرشان بوده است. نمونه‌ای از این زندانها، زندان قصر بوده که تاریخ پرفرازونشیبی داشته است (هاشمی، 9)؛ بر دیوارهای حیاط و سلولهای این زندان، نوشته‌های فراوانی به جای مانده که بازتاب بخش عظیمی از رویدادهای تاریخی و اجتماعی ایران است. 
مضمون این دیوارنوشته‌ها با یادگاریهای پیشین کاملاً متفاوت است. در دیوارنوشته‌های زندانها ترس از مرگ، ترس از فراموشی اطرافیان و خانواده، طلب کمک از خدا، و بیان تنهایی در کنار مطالبی سرشار از عشق و امید به خانواده و زندگی وجود دارد که مطالبی کاملاً متناقض‌اند. سبب اصلی چنین تناقضی، به ترکیب بسیار نامتجانس زندانیان مربوط می‌شود. در میان این زندانیان، از رانندۀ کامیونی که بر اثر تصادف کسی را کشته، تا بدهکاری که توانایی پرداخت بدهی خود را نداشته است، و اشخاصی با جرائم دیگر وجود داشته‌اند (جعفری، 958). نمونه‌هایی از این دیوارنوشته‌ها اینها هستند: کسانی که از مردی و مردونگی دم می‌زنند / بی‌هوا از پشت‌سر خنجر به آدم می‌زنند؛ رفاقت قصۀ تلخی است که از نامش گریزانم؛ بنازم به وجودت که وجودم ز وجودت به وجود آمد، مادر؛ گر نگهدار من آن است که من می‌دانم / شیشه را در بغل سنگ نگه می‌دارد؛ گر مرید راه عشقی، فکر بدنامی مکن؛ عاقبت خاک گل کوزه‌گران خواهیم شد؛ هرکس بد ما به خلق گوید / ما چهره ز غم نمی‌خراشیم / / ما خوبی او به خلق گوییم / تا هر دو دروغ گفته باشیم (هاشمی، 66، 72، 89، 131، 148). 
افزون بر آنچه گفته شد، باید به دیوارنوشته‌های دوران انقلاب 1357 ش ایران نیز اشاره کرد که بخش زیادی از آنها را می‌توان روایت انقلاب از دیدگاه عامۀ مردم به شمار آورد. دیوارنوشته‌های دورۀ انقلاب از نظر موضوعی خود به 4 دسته تقسیم می‌شوند: نفی رژیم شاهنشاهی؛ مخالفت قهرآمیز مردم ایران با حامیان شاهنشاهی؛ بنیادهای پیروزی انقلاب اسلامی؛ و دیوارنوشته‌های گروههای سیاسی مختلف (کاشی، 59-60). 
یکی از ویژگیهای بارز دیوارنوشته‌ها، طنز و هجو است که شمار فراوانی از آنها دیده می‌شود ( فرهنگ ... ، 26، جم‍‌ ). 

مآخذ

جعفری (قنواتی)، محمد، «ادبیات شفاهی»، تاریخ جامع ایران، تهران، 1393 ش، ج 19؛ خالقی، عطیه، تحقیقات میدانی؛ سجادی، صادق (عضو و دبیر شورای عالی علمی، و معاون فرهنگی و پژوهشی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)، گفت‌وگو با مؤلف، آبان 1394 ش؛ شفیعی کدکنی، محمدرضا، «راههای انتشار یک شعر در قدیم»، بخارا، تهران، 1383 ش، س 6، شم‍ 6؛ فرهنگ شعارهای انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1379 ش؛ کاشی، غلامرضا، «دیوارنوشته‌های انقلاب»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، تهران، 1385 ش، شم‍ 104-106؛ گلچین معانی، احمد، «تاریخ یادگار، خط نوشتم تا بماند یادگار»، یغما، تهران، 1342 ش، شم‍ 182؛ محمدباقر، «یادگاریها (2)»، وحید، تهران، 1349 ش، شم‍ 80؛ هاشمی، پریناز، دیوارنوشته‌های زندان قصر، تهران، 1388 ش. 

عطیه خالقی